Στην πρωτοβυζαντινή εποχή, οι Παλαιοχριστιανικές Βασιλικές αντικαθιστούν τα αρχαία Ιερά (στην Παναγιά τη Γαλούσα βρέθηκε αγαλμάτιο καθημένης Κυβέλης 0,36 μ. χωρίς κεφάλι και χέρια)*, στον κάμπο και στο εσωτερικό της περιοχής! Έχουν περιγραφεί στην Παναγιά τη Γαλούσα, στην Αγία Μαρίνα, στον Αϊ Γιώργη και σε άλλες τοποθεσίες με διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη! Το μικρό ελληνιστικό Ιερό, στην θέση του Αϊ Γιάννη στο φαράγγι, αντικαθίσταται από μια Παλαιοχριστιανική και στην υστερο-μεταβυζαντινή εποχή εμφανίζεται η Μονή του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου! Με υπέροχη θέα το ανδρικό μοναστήρι, κατέχει μεγάλη περιουσία, που φαίνεται σε οθωμανικά κατάστιχα του 1548 (φόρος 250 Akce), αλλά κύρια του 1709 με φόρο 18558 Akce (3374 σε τιμές του 1548)!Το Ayo Yani Kelemiye μοναστήρι εμφανίζεται τότε με 2498 ρίζες ελιές, κήπους, καλλιεργήσιμη γή,198 καρυδιές. 20 συκιές, κ.ά.!** Δυστυχώς η «ανακαίνιση» κάτω από τα αιωνόβια πεύκα και τους κάθετους βράχους εξαφάνισε την ιστορία του!

Πιο κάτω, επάνω ακριβώς από τον οικισμό του Κάτω-Τρίτους, κτίζεται, ίσως πριν το 1462 (θα δούμε την πιθανή χρονολόγηση) η Μονή των Ταξιαρχών! Αυτή περιβάλλεται από περίβολο με γωνιακό (ΒΔ) πύργο, φέρει τη δεξαμενή του (cisterna) στην βορινή πλευρά, με παροχή νερού από πηγές του βουνού! Και το υπέροχο καθολικό, αφού ισοπεδώθηκε μετά το 1982 όλος ο γύρω χώρος! Το πανύψηλο κυπαρίσσι, το σηματοδοτεί από μακριά! Ήταν γυναικείο μοναστήρι και ανήκε στο ανδρικό του Αϊ Γιάννη! Ένας μικρός βυζαντινός ναός «σταυροειδούς συνεπτυγμένου τύπου» με κυλινδρικό τρούλο, που φέρει πέντε στενά, θολωτά παράθυρα! Στο ιερό, το δίλοβο παράθυρο, μαζί με αυτά του τρούλου, φωτίζουν το επιβλητικό, ολόγραφο από κακοποιημένες τοιχογραφίες, εσωτερικό του. Αυτό, 5x3 μέτρα, φέρει 4 τόξα που στηρίζονται στους 4 ημιπεσσούς των πλαγίων τοίχων, στους οποίους μόλις διακρίνονται οι εγκάρσιες κεραίες του «σταυρού»! Αργολιθοδομή από ασβεστόλιθο, με ένθεση λαξευμένων λίθων. Το 1935 κτίστηκαν 4 αντηρίδες στήριξης των πλάγιων τοίχων! Στην ισοπεδωμένη πια αυλή, δίπλα στην δεξαμενή, υπήρχε η μεγάλη μαρμάρινη κρήνη, με ωραίο φυτικό διάκοσμο στην πρόσοψη! Αυτή βρίσκεται στο Νοσοκομείο Μυτιλήνης, αρχικά κάτω από τον Άγιο Ιάκωβο (τη μετέφερε εκεί ο Ιάκωβος ο Α’, που έχει ταφεί εκεί και υπάρχει και το άγαλμά του) και τώρα αριστερά της εισόδου!*** Στην πρόσοψη του ναού υπάρχει μαρμάρινη πλάκα με φυτικό διάκοσμο, που αναφέρει «Ω ΚΥΡΙΑΡΧΑ ΜΝΗΜΟΝ ΤΟΝ ΠΡΟΚΑΤΟΧΟΝ ΣΟΥ ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΝ ΑΩΙΘ (1819) ΜΗΤΗΡ ΤΟΥ ΚΗΡΙΟΥ! Κατά τον Γιάννη Μουτζούρη ανήκε στη βρύση! Βέβαια δεν πρέπει να δεχτούμε την εγκατάλειψη της μονής το 1600, με την ύπαρξη της επιγραφής του 1819!

* ΑΔ 22 1967

** Δ.Ν.Καρύδης, «Μυτιλήνης Αστυγραφία και Λέσβου Τοπογραφία», Αθήνα 2000, σελ. 127, 128

*** Μάκης Αξιώτης, «Στα Χνάρια τα Παληά», Αθήνα 1987, σελ 97, 98 και «Βρύσες στη Λέσβο», 1994, σελ. 5

το 1983

με το δίλοβο παράθυρό του

με μια πέτρινη λεκάνη δίπλα του

με περίβολο, πύργο και δεξαμενή

με σηματοδότη το κυπαρίσσι

είχε ωραία κρήνη, τώρα στο νοσοκομείο

με επιγραφή του 1819 στην πρόσοψη του Άγιου Ιάκωβου.