Η Αρμενία, κυρίαρχο κράτος τώρα ανατολικά της Τουρκίας, υπό την κυριαρχία της σαν μειονότητα, δέχτηκε δύο «γενοκτονίες», μία το 1894-96, με 100.000-200.000 θύματα και από τον Νεοτουρκικό Σωβινισμό, με 300.000-1,5εκ. θύματα, το 1915! Οι Αρμένιοι, λαός δραστήριος, ίδρυσαν πολλές «εμπορικές και πολιτισμικές αποικίες» σε πολλές περιοχές, όπως στην Κύπρο, στην Αντιόχεια, αλλά και στον χώρο των Βαλκανίων, με μετακινήσεις κατά την Βυζαντινή περίοδο! Αυτές οι εμπορικές συνοικίες δηλώνονται με διάφορους τρόπους, όπως με τοπωνύμια, επιγραφές και μνημεία! Εδώ στην Λέσβο, στον κάμπο του Ευεργέτουλα, δίπλα στο Ίππειος, το ερείπιο ενός κτίσματος, που διατηρούνται δύο τοίχοι του και άλλα μαρμάρινα μέλη, κάτω από μεγάλο πρίνο και δύο τσικουδιές λατρεύεται σαν Αγία Άννα! Δίπλα υπάρχει σκαλισμένη σε μάρμαρο, σε μια κακοπαθημένη επιτύμβια στήλη, με οξύληκτη κορυφή μια επιγραφή σε Λαϊκή Αρμενική Γλώσσα Νοτρουιτ! Σύμφωνα με τους ειδικούς* αναφέρει: «Εις το όνομα του Ιησού Χριστού Υιού» με όνομα του νεκρού «Χαραιάπ Παπαζιάν» (Χαιραμπέτ) από την πόλη «Γεγιβαρτ» (Παλιά πόλη της Δυτικής Αρμενίας, του νομού Κοτάικ). Ο τάφος χρονολογήθηκε το 1735! Ίσως πρόκειται για μικρό Αρμενικό Χριστιανικό Ιερό στην περιφέρεια του Ίππειους! Στη Λέσβο και συγκεκριμένα στον Αφάλωνα, ένα εξωκλήσι, στο μεγάλο οροπέδιο επάνω από το χωριό, ανάμεσα σε εκτεταμένη μεσαιωνική κεραμική, είναι αφιερωμένο στην Παναγιά την Αρμενοπούλα, κάτω από αιωνόβια κυπαρίσσια! Στο ίδιο χωριό, στη δυτική του έξοδο, η περιοχή με το παλιό ελαιοτριβείο, τη βρύση και το πηγάδι ονομάζεται Αρμενάκι!** Σίγουρα και εδώ επάνω υπήρχε Αρμενική παρουσία! Ο Αφάλωνας, μεγάλος οικισμός το 1548, με 85 σπίτια και μεγάλη παραγωγή σιταριού, κριθαριού και μούστου, σίγουρα από την καλλιέργεια στα «επάνω Αλώνια», χορηγούσε 52 κωπηλάτες για τον Οθωμανικό Στόλο της Μυτιλήνης!*** Το χωριό αυτό, με τους πολλούς πύργους μέσα στον οικισμό (στο σεισμό του 1867 έμειναν ανέπαφοι 14!) σίγουρα αποτελούσε μια ιδιαίτερη οικιστική οντότητα με ακμάζουσα οικονομική κατάσταση, κοντά στη Μυτιλήνη! Έτσι μπορεί να θεωρηθεί πιθανή η ύπαρξη μιας Αρμενικής Συνοικίας εκεί! Ανάλογη υπήρξε και η περίπτωση του Ίππειους, πρωτεύουσας του Κάμπου του Ευργέτουλα, κατά τον 18^ο αιώνα που υπήρξε ο τάφος του Αρμένιου εκεί! Σίγουρο βέβαια είναι το γεγονός πως αυτά που αναφέρονται είναι ανοικτή υπόθεση εργασίας! Οι Τούρκοι, στην Καισάρεια, την υπέροχη Αρμενική Εκκλησία στο κέντρο της, την αναφέρουν σαν πύργο του ρολογιού, που τον έχτισαν δίπλα της το 1901 και είναι πρακτορείο αναμνηστικών. Δεν αναφέρεται πουθενά σαν ναός! Λήθη ως συνήθως!

* Armenika.gr μετά από αποστολή της επιγραφής από τον Μάκη Παυλέλλη!

** «Περπατώντας τη Λέσβο», σελ. 111-112

*** Τομ. Α, «Καμπουρίδης», σελ. 313

ίσως Αρμενική εκκλησιά

με την επιγραφή του 1750

σε Λαϊκή Αρμενική Γλώσσα

και Παναγιά η Αρμενοπούλα

με το Αρμενάκι στον Αφάλωνα!

Πύργος του Ρολογιού

η Αρμενική Εκκλησιά της Καισάρειας