A.Η Ποταμιά

Το ποτάμι αποτελεί ένα πέρασμα των νερών και της Ιστορίας, που έρχεται από τον κάμπο της Ανεμώτιας, που παροχετεύει και εκβάλλει με ένα σημαντικό υγρότοπο στον κόλπο της Καλλονής. Ένας δρόμος το ακολουθεί, μέχρι την Ανεμώτια και πρόκειται να ασφαλτοστρωθεί. Γύρω του οι πλαγιές είναι κατάφυτες από την ελιά, στηρίζουν την κτηνοτροφία και τον αμπελώνα του κάμπου της Ανεμώτιας. Το κύριο ρέμα έρχεται από τα ανατολικά, από την περιοχή του Ασημόκαστρου. Τα νερά πηγών αλλά και του χείμαρρου λειτούργησαν μια μεγάλη σειρά από νερόμυλους, στις όχθες. Ρέματα από τις δύο πλαγιές ενισχύουν το κυρίως ποτάμι που περιβάλλεται από τα βουνά της Ίσσας στα δυτικά ( 667 μ) και του Αγριόσυκου (587μ.), του Έλαφου (435 μ.) και τον Κόλωνα (262 μ.). Το ποτάμι κατεβαίνει μέσα από βουνά, που οι κορφές τους στεφανώνονται με βράχια.. H αρχική λεκάνη που παροχετεύει, είναι η πεδιάδα της Ανεμώτιας, ο κρατήρας του αρχέγονου ηφαιστείου, μαζεύει τα νερά από τον Κουρατσώνα, τον Αι Λια, την Ισσα και ανατολικά τον Έλαφο και τον Αγριόσυκο! Πέρασμα από τα πανάρχαια χρόνια, μέχρι τις μέρες μας, φιλοξενεί μια επιβλητική φυσική ομορφιά και λογής-λογής χνάρια της πολιτιστικής δράσης του ανθρώπου! Στα δυτικά του βρίσκουμε το μοναστηράκι της Παναγιάς των Βουκόλων, την Μονή της Κρυφής Παναγιάς στη Λαγκάδα, τον αρχαίο οικισμό της Νταγαμής, κάτω από τον Κάστελλο της Ίσσας και μετά τον απόκρημνο βράχο της Ξηροκαστρινής, με την αρχαία ακρόπολη και το μεταγενέστερο μοναστήρι της Παναγιάς (13^ος αι.). Πιο μέσα από αυτή, επάνω πάλι από το ποτάμι, (2 χιλ. ΒΔ του οχυρού) υπάρχει η τοποθεσία «Πυργί». Εδώ λοιπόν εντοπίστηκε και περιγράφηκε άλλο ένα μικρό οχυρό. Στα ανατολικά του βρίσκεται ο αρχαίος οικισμός στην Καρυά, ο Μεσαιωνικός οικισμός στα Φκόλια, το οχυρό του Κόλωνα και χαμηλά, ο περιτείχιστος Αρχαίος οικισμός στον λόφο του Αι Λια (των κυνηγών). Εδώ βρίσκεται το Τσιφλίκι του Μπεκήρ Αγά και η Λιμνοδεξαμενή που συντηρεί το ποτάμι!

Το ποτάμι του κατεβαίνει, περνά τον αμαξιτό προς τα Παράκοιλα, από το μεγάλο του γεφύρι, μετά από τον Άγιο Παντελεήμονα στην ρίζα της Ξηροκαστρινής και μπαίνει στην επίπεδη, παραθαλάσσια έκταση. Επάνω στο δρόμο, σωζόταν δίπλα στις σύγχρονες εγκαταστάσεις, το παλιό πηγάδι με το πέτρινο επιστόμιο. Βλέπουμε καλλιεργημένα χωράφια δεξιά και αριστερά στον δρόμο, από το σύνολο των 25000 στρεμμάτων του μεγάλου κάμπου! Είναι μια πορεία υπέροχη, μέσα από τόπους τους οποίους η φύση προίκισε με νερά, λόχμες, βράχους ριζιμιούς, πεύκα, κυπαρίσσια, πλατάνια και χίλια δυο στολίδια της χλωρίδας, όπου ακούγεται το κρώξιμο της γερακίνας και το ροκάνισμα του καρυδιού από τον σκίουρο, την γαλιά της Λέσβου.

σ’ένα πανέμορφο τόπο

με την Ισσα δυτικά

από την Ανεμώτια

ως την Ξηροκαστρινή

με τους νερόμυλους της (Αγγελίδη)

την λιμνοδεξαμενή

και τα γιατάκια των ανθρώπων