Το σπήλαιο του Αγίου Θυμιανού

Το 14ο αι., οι «Ησυχαστές» της Θεσσαλονίκης» έχουν επικεφαλής το Γρηγόριο Παλαμά, μετέπειτα μητροπολίτη της πόλης. Διδάσκουν και ενστερνίζονται την ενδοσκόπηση και την απομόνωση, τον ερημιτισμό.

 ... με τα κτίσματα

Στα 1339 ξεσπούν οι «Ησυχαστικές Έριδες», φαινόμενο συχνό στην εκκλησιαστική και κοινωνική ιστορία του Βυζαντίου. Στη Λέσβο κατοικούν δύο από τους φανατικούς πολέμιους του Ησυχασμού, ο Δημήτριος Κυδώνης και ο Μανουήλ Καλέκας. Παρ’ όλα αυτά, φθάνουν στο νησί τρεις οπαδοί της κίνησης και καταλαμβάνουν τα τρία σπήλαια, στην επιβλητική ρεματιά του ποταμού Τενέγια. Ο ένας ήταν ο Φίλιππος, στο Σεράι της Γρηάς. Δεξιά στο δρόμο προς την Πηγή, 2,6 χλμ. από τη διασταύρωση προς Άγιο Ραφαήλ, το παλιό λιθόστρωτο οδηγούσε μέσα από τον ελαιώνα στο σπήλαιο του Αγίου Θυμιανού.

 ... και απέναντι ο Παλαμάς

Στη ρίζα του κάθετου βράχου (10 περίπου μέτρα ύψους) υπάρχει η είσοδος του σπηλαίου. Δίπλα υπάρχει κτίσμα δίχωρο χωρίς στέγη και μια ξερή στέρνα. Πέντε σκαλοπάτια οδηγούν στο πλακόστρωτο δάπεδο της σπηλιάς, 4 μ. ύψους και 2,5 μ. πλάτους, χωρίς ίχνος κεραμικής ή αρχιτεκτονικών μελών. Ο Γ. Κοντής αναφέρει γκρίζα λεσβιακά όστρακα και θεμέλια στην πλαγιά, ίσως αρχαίας οικιστικής εγκατάστασης, του 480 - 167 π.Χ..

 ... με την είσοδο του Άι-Γιάννη

Προχωράμε προς την Πηγή και αριστερά περνούμε το ποτάμι. Ψηλά στο λιόκτημα έχουν τοποθετηθεί σημάδια στη ρεματιά και το παλιό μονοπάτι, δύσβατο από κατολισθήσεις, οδηγεί στην είσοδο του σπηλαίου του Αγίου Ιωάννη του Καταφύγη. Φασκομηλιές, κουμαριές, πεύκα και ο βράχος. Ο επιβλητικός περίγυρος, με μια απέραντη θέα προς τη ρεματιά του ποταμού. Γύρω από την είσοδο, τα πανάκια των αρρώστων, τα «τζάτζαλα», είναι παρόντα.

 ... τους σταλακτίτες

Η κάθοδος, 12 περίπου μέτρων, από τα σκαλοπάτια είναι άνετη. Ο κυρίως θάλαμος, με θόλο, διαστάσεων 4x4x4 μ., έχει ένα κτιστό πεζούλι με εικόνες και έχουν ασπρίσει τρεις σπασμένους σταλαγμίτες για κηροπήγια. Υπάρχει προέκταση προς τα κάτω, με καντήλια και ωραίους σταλακτίτες. Το χώρο τον θεωρούν σαν το κρεβάτι του ερημίτη. Αυτό το ύψωμα έχει το όνομα του Παλαμά. Εδώ στην υγρασία του σπηλαίου και στην απέραντη ομορφιά της μοναξιάς του περίγυρου με τα πανάκια της ελπίδας, η μυσταγωγία της λατρείας του Χριστού μπλέκεται αξεδιάλυτα με παγανιστικά κατάλοιπα αγωνίας χιλιετιών.

... το ιερό

Η παράδοση μιλά για το σφυρί που πετούσε ο ένας ερημίτης στον άλλο για την λάξευση των ιερών τους τόπων. Αυτή η υπερφυσική αναφορά υπάρχει και στο νησάκι με το μοναστήρι του Αγίου Ιουλίου στη λίμνη Όρτα της βόρειας Ιταλίας.