Η Λέσβος, το 1462, δέχεται την Οθωμανική κατοχή και αρχίζει μια περίοδος, μέχρι το 1912, η οποία έχει κληρονομήσει στο νησί σελίδες σύνθετης ιστορίας και αμέτρητα κτίσματα, μέσα στα οποία έχει γραφτεί. Είναι η Μεταβυζαντινή περίοδος, τα κάστρα σύμφωνα με τις υποθέσεις εγκαταλείπονται (αν και δεν είναι σίγουρο), εκτός από τα μεγάλα των δύο κέντρων, της Μυτιλήνης και του Μολύβου, τα οποία αποκτούν εκτεταμένες νέες οχυρώσεις. Το ίδιο συμβαίνει και με τα κτήρια της λατρείας, αφού η νέα ζητά τόπο, που αρχικά βρίσκεται στις εκκλησιές! Αυτές παραμένουν μονόκλιτες, μικρές, ίσως διακοσμημένες με τοιχογραφίες, με στενά παράθυρα! Αυτοί οι πρώτοι αιώνες και κύρια ο 16^ος, μέσα από πολύτιμα ντοκουμέντα**, αρχίζουν να φωτίζονται!

Στην Γέρρα θα ψάξουμε αυτήν την περίοδο μέσα από τα κτίσματα και αυτά τα ντοκουμέντα! Μιλήσαμε για τα τρία κάστρα της και εκφράσαμε την πεποίθηση ότι μάλλον διατηρούσαν φρουρές και μετά την Οθωμανική κατάκτηση!

Στα νότια όρια του κάμπου της Γέρας, ΝΑ του οικισμού του Μάρμαρου, ένα ύψωμα, λιόφυτο. 162 μ. φέρει στην κορυφή του τον Αι Λιά! Δεσπόζει στον κάμπο και στο ποτάμι, όχι μακριά από την παραλία του κόλπου. Είναι ο Κούμανος! Στο εκκλησάκι της κορφής υπάρχουν ελάχιστα μέλη παλιού ναού, ενώ στην βορινή πλαγιά στέφεται το μνημείο του Υστεροβυζαντινού Ναού, της Παναγιάς της Κτενούσας (ή Άγιος Κτενάς). Διατηρείται σε ύψος 3 μέτρων ο βορινός τοίχος, από αλάξευτη πέτρα, τουβλάκια και κεραμίδι, με κουρασάνι, με κόγχη στη βάση από τούβλα! Έχει συμπληρωθεί πέταλο από το άφθονο οικοδομικό υλικό. Εδώ παρατηρούνται τα μαρμάρινα μέλη προγενέστερου, ίσως παλαιοχριστιανικού ιερού, όπως ένας πεσσός θωρακίου σε δύο κομμάτια και ένας αμφικιονίσκος (σε δύο κομμάτια) από παράθυρο του μνημείου. Ένα σπασμένο θωράκιο του παλιού ναού, ενσωματώθηκε στην αγία τράπεζα του μεταγενέστερου μνημείου. Πιστεύω ότι το σχέδιο του χτενιού του αργαλειού στους πεσσούς έδωσε το όνομα στην Παναγιά. Πιο κάτω υπάρχει νερό σε μια παλιά βρύση και σε ένα πρίνο-ιερό υπάρχουν τρία κομμάτια από αρράβδωτους κίονες, προφανώς του μνημείου της πλαγιάς. Γύρω στην πλαγιά δεν υπάρχουν κατάλοιπα οικισμού, όμως βόρεια ανοίγεται ο πυκνοκατοικημένος κάμπος, ενώ στα ΝΔ μια εύφορη περιοχή, οι Μαγκάδες, με αστείρευτες πηγές νερού και οικιστικά λείψανα!

*Στα Χνάρια τα Παλιά, 1987, σελ.70-71

** Κ.Καμπουρίδης: ΗΛέσβος τον 16^ο αι. (1548)

Χάρτης

Το ύψωμα...

...με τον Αι Λια...

...με τον υστεροβυζαντινό ναό στην πλαγιά...

...της Παναγιάς Κτενούσας...

...με τους πεσσούς...

...τους αμφικιονίσκους του παλαιότερου ναού...

...και τις κολώνες πιο κάτω.