Ο «λόφος του Απήγανου», ο λόφος του αρχαίου λατομείου** της Παγανής, δίπλα στον Άι-Νικόλα τον Ανυφαντά, χιλιάδες χρόνια πριν να εγκατασταθούν οι λατόμοι, φιλοξενούσε ένα μικρό προϊστορικό αγροτοκτηνοτροφικό οικισμό, έναν από τους 100 και πλέον του νησιού.

Στη δυτική και ανατολική πλαγιά, οι οποίες δεν αλλοιώθηκαν από τη λατόμηση, βρίσκεται κεραμική από αγγεία χειροποίητα, από πηλό καστανό, μαύρο και ερυθρό με εγκλείσματα μικρών λίθων, τα οποία ανήκουν σε σκεύη καθημερινής χρήσης και πιθάρια. Επίσης διάσπαρτα τεμάχια από πυριτόλιθο, μερικά από αυτά διαμορφωμένα ξέστρα και μια λεπίδα και ένας μικρός τριπτήρας από ανδεσίτη, αποτελούν τη λιθοτεχνία των κατοίκων του λόφου. Σε ένα μικρό βράχο της δυτικής πλευράς μια κοιλότητα ίσως να ανήκε σε ολμίσκο στροφέα κάποιας θύρας.

 ... με τον οικισμό

 ... τους ολμίσκους από πόρτες

 ... με τριπτήρες

 ... με κεραμική

Στην ανατολική ρεματιά υπάρχει μια παμπάλαια πηγή, με γούρνες, η οποία έδινε το απαραίτητο νερό στον οικισμό του λόφου.
- Ο λόφος εντάσσεται στην ενότητα των δύο άλλων, παρόμοιων γεωμορφολογικά, υψωμάτων της ανατολικής παραλίας του κόλπου της Γέρας, στα οποία έχουμε εντοπίσει ανάλογες προϊστορικές θέσεις.*** Είναι ο λόφος της Παναγιάς, στη Σκάλα Λουτρών (νότια) και ο Σάλιακας (βόρεια). Και σ’ αυτούς, όπως και σε τούτο, υπάρχουν αρκετά όστρακα από θαλασσινά του κόλπου, σίγουρα τροφή των κατοίκων.

 ... χειροποίητων

 ... χοντρών αγγείων

 ... από γαλακτώδη πυριτόλιθο

 Όπου έτρωγαν κοχύλια του κόλπου

Ένα άλλο στοιχείο, που αφορά κοινή προέλευση υλικού, αποτελεί ο πυριτόλιθος με τον οποίο κατασκεύαζαν τα λεπτά τους εργαλεία (ξέστρα, λεπίδες). Αποτελείται από λευκό, γαλακτώδες υλικό, αδιαφανές σε μικρό πάχος, με άγνωστη προέλευση. Αυτό εντοπίστηκε στους τρεις λόφους της ανατολικής παραλίας, στις προϊστορικές θέσεις της δυτικής παραλίας (Γέρα), στη μεγάλη παραθαλάσσια θέση του Κάβου Αγίας Βαρβάρας Πλωμαρίου, στη θέση Κοκάλα Πλωμαρίου, καθώς και στις δύο εσωτερικές θέσεις του Νεοχωρίου και του Ακρασίου (Πλάτη). Αυτό σημαίνει ότι μια μεγάλη έκταση της περιοχής Γέρας - Πλωμαρίου είχε κοινή πηγή προμήθειας του γαλακτώδους πυριτολίθου. Υποθέσεις υπέροχες, μιας μακρινής εποχής.

 ... με πέτρινα εργαλεία

 ... και η γαλιά βελανίδια

 ... με την παμπάλαια πηγή

* Το λόφο επισκεφτήκαμε μαζί με το Μάκη Παυλέλλη και τον Κάρολο Αήγγη.
** Προηγούμενο άρθρο τού «Ε».
*** Όλες αυτές οι θέσεις είναι δημοσιευμένες στο «Ε», μετά το 1993.