Πριν αρχίσουμε την επισκόπηση του σημερινού αμαξιτού, θεωρώ σκόπιμο να γνωρίσουμε τον πρώτο οικιστικό πυρήνα της περιοχής, το πρώτο χωριό που έχει γύρω του, την αρχαία και σημερινή αρχή του άξονα. Η Μόρια βρίσκεται λίγο πιο μέσα, επάνω στο πανάρχαιο πέρασμα προς τον κόλπο της Γέρας. Την κλείνουν από νότια τα υψώματα της Ουτζάς και έχει απλωμένο στα νότια και τα ανατολικά τον κάμπο της, με τα περιβόλια και τα εξοχικά αρχοντικά σπίτια.

Η Morea αναφέρεται στα 1456, στα συμβολαιογραφικά έγγραφα των Γατελούζων. Μετά στον Ναχιγιέ της Μυτιλήνης, η Μόρια μαζί με τον κάμπο (Λιβάδια), στα 1528 έχει 115 οικίες χριστιανών και 15 Μουσουλμάνων. Στα 1672 - ‘73 οι χριστιανοί έχουν 3.125 λιόδεντρα και πληρώνουν φόρο λαδιού 10.972 άσπρα, κάτι που το 1258 είναι μόνο 450 άσπρα. Το 1882 έχει 1.882 κατοίκους. Το χωριό έχει τα κομμάτια της ιστορίας του στα κτήριά του και αξίζει να το περιηγηθεί κανείς με υπομονή. Η μεγάλη τρίκλιτη βασιλική του Αγίου Βασιλείου είναι στην είσοδο. Η επιγραφή στην πρόσοψη και ένα χάραγμα στο κυπαρίσσι μιας κολώνας του βορεινού κλίτους μάς δείχνει ότι κτίστηκε στα 1769 (από τον Νικολή Χη Σαράντη). Ο νάρθηκας (επέκταση) έγινε στα 1932. Τα επίπεδα ξύλινα ταβάνια των κλιτών, οι υπέροχες εικόνες και το ξυλόγλυπτο τέμπλο τού 1781 κάνουν το επιβλητικό εσωτερικό του μοναδικό.

Το χωριό στεφανώνεται από ένα λόφο με αιωνόβια πεύκα και απέραντη θέα. Εδώ δεσπόζει ο Άι-Δημήτρης. Μια τρίκλιτη βασιλική τού 1889 που θεμελιώθηκε μετά την καταστροφή του σεισμού τού 1867. Υπήρχε μια μικρή εκκλησιά πριν το 1848. Δίπλα του βρίσκεται ένα μνημείο του χωριού. Στα 1989 στέγαζε το Γυμνάσιο (τώρα στα καινούργια κτήρια). Ήταν πάντα σχολείο, με ξύλινο προστώο με λαξευμένη πέτρα, χτισμένο στα 1848 από τους κατοίκους. Στα 1850 είναι «αλληλοδιδακτικόν» και στα 1894 αναφέρεται σαν «Σχολείον Αρένων, με μικράν βιβλιοθήκην όπως και στα 1909».

Η γνωριμία του χωριού θα περάσει μέσα από τον κεντρικό δρόμο με τα αραδιασμένα μαγαζιά και καφενεία. Υπέροχες προσόψεις, μεγάλα παράθυρα, κριτσέλια και καγκελωτά, στα πολλά πια κλειστά ισόγεια ή διώροφα κτίσματα δείχνουν την παλιά οικονομική ευρωστία. Όμως αυτά που μένουν, είναι αρκετά για να μας κάνουν να ξεχαστούμε στην υπέροχη πολιτιστική πολυσημία του τόπου μας. Γι’ αυτό και δε φτάνει μια μόνο επίσκεψη.