Τον 6^ο αι. π.Χ. ο φιλόσοφος Πυθαγόρας προέτρεπε τους μαθητές του και όλους τους ανθρώπους να υποβάλουν τον εαυτό τους σε έλεγχο κάθε μέρα, να κάνουν έναν απολογισμό των πράξεών τους, μια αυτοκριτική, για να μπορέσουν έτσι να διορθώσουν τα λάθη τους και να γίνουν καλύτεροι. Τους έλεγε «Ποτέ να μη δεχτείς ο ύπνος να πέσει στα απαλά σκέπαστρα των ματιών σου, πριν κάθε έργο της ημέρας ξεχωριστά τρεις φορές αναλύσεις και αναρωτηθείς: σε τι έσφαλα; Τι έκανα σωστά; Τι από αυτά που έπρεπε να γίνουν δεν έγινε;» (Μηδ’ ύπνον μαλακοίσιν επ’ όμμασιν προσδέξασθαι, πριν των ημερινών έργων τρις λογίσασθαι έκαστον. Πη παρέβην; Τι δ’ έρεξα; Τι μοι δέον ουκ ετελέσθη;). Τώρα που ο παλιός ο χρόνος τελειώνει και ένας νέος ανατέλλει κάθε άνθρωπος ατομικά, αλλά και η ανθρωπότητα ολόκληρη οφείλει να υποβάλει στον εαυτό της αυτά τα καίρια ερωτήματα, να προβεί σε ένα διεξοδικό και αναλυτικό απολογισμό όσων έπραξε και να αναρωτηθεί αν έκανε όσα έπρεπε να κάνει ή αν έκανε πράγματα που δεν έπρεπε να κάνει.

Είναι βέβαιο πως, αν ο άνθρωπος έκανε ένα τέτοιο απολογισμό, θα ένιωθε ντροπή, γιατί όσα συνέβησαν και εξακολουθούν να συμβαίνουν στην ανθρωπότητα σήμερα επιβεβαιώνουν τη διαπίστωση του Σοφοκλή που είπε με το στόμα του Χορού στην Αντιγόνη του πως «Είναι πολλά τα φοβερά τα πράγματα, αλλά δεν υπάρχει τίποτε πιο φοβερό από τον ίδιο τον άνθρωπο» (στ. 332: Πολλά τα δεινά κουδέν ανθρώπου δεινότερον πέλει). Ο άνθρωπος, όπως λέγεται, έχει καταντήσει «λύκος» για τον συνάνθρωπό του (homo homini lupus). Οι πόλεμοι που βρίσκονται σε εξέλιξη με ανυπολόγιστα αθώα θύματα δείχνουν πως ο ένας είναι έτοιμος να κατασπαράξει τον άλλο! Δισεκατομμύρια που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των ανθρώπων που υποφέρουν δαπανώνται σε πολέμους που κηρύσσονται για «ανόητους» λόγους!

Και το αστείο είναι πως όλοι, άτομα, σύλλογοι, κράτη, «κόπτονται» για τον άνθρωπο που υποφέρει ή, μάλλον, τον κάνουν να υποφέρει, δίνοντας την εντύπωση πως δημιουργούν αυτές τις καταστάσεις δυστυχίας και φτώχιας, για να μπορούν να διοργανώνουν εκδηλώσεις φιλανθρωπίας, να δικαιολογούν την ύπαρξή τους! Οι αρχαίοι Έλληνες εκτιμούσαν την ανθρώπινη προσωπικότητα και απέβλεπαν στη διαμόρφωση του ατόμου σε «τέλειο» πολίτη, πρόθυμο να εργαστεί για την ευτυχία του συνόλου των πολιτών, μέσα στα πλαίσια του λεγόμενου «κοινωνικού ιδεώδους» που προωθούσαν. Μόνο που η αγάπη αυτή για τον άνθρωπο διέφερε από την αγάπη, όπως την πρόβαλε ο Χριστιανισμός μέσα στα πλαίσια της αντίληψης ότι όλοι οι άνθρωποι είμαστε αδέλφια, με κορύφωση τη χωρίς υπολογισμό θεληματική και αυτόβουλη θυσία για τον άνθρωπο.

Οι Αθηναίοι ρήτορες ονομάζουν «φιλανθρωπία» τις ευεργεσίες της Αθήνας στις άλλες ελληνικές πόλεις. Ο Ισοκράτης, για παράδειγμα, επαινεί την Αθήνα, γιατί «φέρθηκε με φιλάνθρωπο τρόπο, αφού δεν ένιωσε έχθρα προς τους άλλους, αλλά μοιράστηκε μαζί τους όλα τα αγαθά που η ίδια κατόρθωσε να αποκτήσει» (Πανηγ. 29: φιλανθρώπως έσχεν, ώστε κυρία γενομένη τοσούτων αγαθών ουκ εφθόνησε τους άλλους, αλλ’ ων έλαβε άπασι μετέδωκεν). Ο ίδιος ονομάζει τους Αθηναίους «ελεημονεστάτους απάντων των Ελλήνων» (Περί αντιδ. 20) και προτρέπει τον βασιλιά της Μακεδονίας Φίλιππο να ευεργετεί τους Έλληνες, δείχνοντας το φιλάνθρωπο πνεύμα του (Φίλ. 116), και κάνει λόγο για τη βοήθεια που έδιναν οι Αθηναίοι στους αδικούμενους που τη ζητούσαν από την πόλη τους (Ελλην. ΣΤ’ V45). Και ο Περικλής λέει στον Επιτάφιό του πως οι Αθηναίοι δε συμφωνούν με τον άλλο κόσμο στην άσκηση της αρετής της φιλανθρωπίας, «γιατί αυτοί μόνοι αποκτούν τους φίλους όχι δεχόμενοι ευεργεσίες αλλά κάνοντας» (Θουκ. ΙΙ 40: Και τα ες αρετήν ηναντιώμεθα τοις πολλοίς* ου γαρ πάσχοντες ευ, αλλά δρώντες κτώμεθα τους φίλους).

Εδώ ας προσθέσουμε και τα αντιπολεμικά κηρύγματα του Ευριπίδη που φανερώνουν τα φιλάνθρωπα αισθήματά του. Αυτός στην τραγωδία του Ικέτιδες γράφει πως «είναι καλύτερο πράγμα η ειρήνη από τον πόλεμο για τους ανθρώπους* πως είναι αγαπητή η ειρήνη στις Μούσες, γιατί λείπουν οι θρήνοι, χαίρονται όλοι τα παιδιά τους και τον πλούτο τους. Κι όμως τα αφήνουν τούτα τα καλά οι κακοί άνθρωποι και κάνουν πολέμους, για να υποδουλώσουν ο ένας τον άλλο που νικήθηκε, η μια πόλη την άλλη» (στ. 488-493). Και στην ίδια τραγωδία ο Ευριπίδης παρατηρεί: «Δυστυχισμένοι θνητοί, γιατί οπλιζόσαστε και σκοτώνετε ο ένας τον άλλο; Σταματήστε τους πολέμους και ζήστε ήσυχοι στις πόλεις σας * η ζωή δεν κρατά πολύ και πρέπει να την περνάτε όσο πιο καλά μπορείτε και χωρίς βάσανα» (στ.949-954).

Η φιλανθρωπία, όμως, και η έννοια της αυτοθυσίας με την οποία συνδέεται εμφανίζεται στους αρχαίους Έλληνες διανοούμενους να εκπορεύεται από κάποια υστεροβουλία. Ο Πλάτων λέει πως η αρετή της αυτοθυσίας συνδυάζεται με την επιδίωξη της υστεροφημίας. Δε θα πέθαιναν, λέει, οι άνθρωποι για τους άλλους, αν δεν πίστευαν «αθάνατον μνήμην αρετής περί εαυτών έσεσθαι…Υπέρ αρετής αθανάτου και τοιαύτης δόξης ευκλεούς πάντες πάντα ποιούσιν, όσωι αν αμείνους ώσιν, τοσούτωι μάλλον* του γαρ αθανάτου ερώσιν» (Συμπ. 208 c,d). Και ο Αριστοτέλης έλεγε «δοκούσι υπομένειν τους κινδύνους οι πολίται δια τα εκ των νόμων επιτίμια (=τιμωρίες) και τα ονείδη (=ντροπές) και διά τας τιμάς» (Ηθικ. Νικ. 1116 a 18). Φαίνεται πως η φιλανθρωπία αυτή ή είχε θεωρητική μόνο διατύπωση ή οφειλόταν σε λόγους πολιτικής σκοπιμότητας και, σίγουρα, στην εφαρμογή της δεν είχε ούτε την έκταση ούτε και το περιεχόμενο της χριστιανικής διδασκαλίας. Θα χρειαστεί να έρθουν οι Στωικοί φιλόσοφοι που θεωρούσαν τον εαυτό τους πολίτη όχι ορισμένης πολιτείας, αλλά μιας κοσμοπολιτείας, για να διδάξουν πως όλοι οι άνθρωποι πρέπει να είναι αντικείμενο της συμπάθειάς μας και της αγάπης μας και να τονίσουν πως, αν υπάρχει ενδιαφέρον από όλους για όλους και συμφωνία και αρμονική συνύπαρξη, τότε πολύ γρήγορα δε θα υπάρχει «άνθρωπος ανθρώπωι απεσχισμένος», αλλά όλη η ανθρωπότητα θα είναι ενωμένη. Έτσι, η διδασκαλία των Στωικών έφερε πιο κοντά την αρχαιότητα με τον Χριστιανισμό που κήρυξε την αγάπη ακόμη και προς τον εχθρό μας, μια αγάπη αυθόρμητη, ανυστερόβουλη και χωρίς κοινωνική ή ατομική σκοπιμότητα* μια αγάπη που θεωρείται χρέος απέναντι στους άλλους και θυσία για τους άλλους και καλεί όλους τους ανθρώπους να γίνουν συμμέτοχοι στον πόνο και την χαρά, στην ευτυχία και τη δυστυχία, στα παθήματα και τις ανάγκες των άλλων ανθρώπων. Είναι σαφής η εντολή και η παραγγελία του Ιησού Χριστού: «Αγαπάτε», λέει, «τους εχθρούς υμών, ευλογείτε τους καταρωμένους υμάς, καλώς ποιείτε τοις μισούσιν υμάς, προσεύχεσθε υπέρ των διωκόντων υμάς» (Κατά Ματθαίου Ε 44). Ο κόσμος αυτές τις μέρες γιόρτασε τη γέννηση του Χριστού και του Χριστιανισμού. Τηρεί, όμως, τις εντολές του;