Θα συνεχίσουμε και στη σημερινή επιφυλλίδα τηνπαρουσίαση του βιβλίου: Τα νησιά του Βορειοανατολικού Αιγαίου. Από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στο ελληνικό κράτος, 1876-1940, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα Δεκ. 2023» (πρώτη έκδοση εκτός εμπορίου) και συγγραφείς τους συναδέλφους ιστορικούς Μαρία Μανδαμαδιώτου και Νίκο Βαφέα, που είχαμε αρχίσει πριν από δεκαπέντε ημέρες. Σπεύδω να υπενθυμίσω ότι είχα στην πρώτη επιφυλλίδα είχα επιμείνει στα στοιχεία που οι συγγραφείς παρουσιάζουν στην Εισαγωγή τους, τα οποία αναδεικνύουν το θεωρητικό ιστορικό υπόβαθρο επί του οποίου κινείται η προσπέλαση του ζητήματος των πέντε νησιών του Ανατολικού Αιγαίου. Να υπενθυμίσω ακόμα ότι το βιβλίο ασχολείται με πέντε νησιά (Λήμνος, Λέσβος, Χίος, Σάμος, Ικαρία), δηλαδή δεν περιλαμβάνονται στις σελίδες του τα βορειότερα νησιά της Θάσου και της Σαμοθράκης.

Τα δύο κεφάλαια τα οποία απαρτίζουν το βιβλίο με τις υποδιαιρέσεις τους, πιστεύω ότι αναδεικνύουν με καίριο τρόπο και το περιεχόμενο του σημαντικού αυτού βιβλίου. Αρχίζω από το δεύτερο κεφάλαιο: «Αποκλίσεις και συγκλίσεις σε ένα ασυνεχές τοπίο», «Το βάρος των διαφορετικών ιστορικών διαδρομών», «Τα παραλειπόμενα της ενσωμάτωσης στον εθνικό κορμό». Με άλλα λόγια και με βέβαια με συνοπτικό τρόπο, που επιβάλλει η παρουσίαση -όχι κριτική- του βιβλίου αυτού, η ιστορική διαπραγμάτευση την οποία θα κρίνει ο αναγνώστης απαντά στα ερωτήματα που εξαρχής τίθενται, δηλαδή υπάρχει μια κοινή πορεία στον χρόνο των πέντε αυτών νησιών και από ποια στοιχεία αυτή προσδιορίζεται. Η πορεία αυτή σε ποια σε σημεία αποκλίνει αναδεικνύοντας τη μοναδική -αν υφίσταται- φυσιογνωμία κάθε νησιού και ποια είναι τα σημεία που τονίζουν τη μοναδικότητα του κάθε νησιού. Και στο σημείο αυτό φυσικά έρχεται να συνδράμει την προσπάθεια των συγγραφέων «το βάρος των διαφορετικών ιστορικών διαδρομών», που ήδη εμφανίζεται, τουλάχιστον όσον αφορά τα νεότερα χρόνια, λ.χ. η στάση τους έναντι του οριακού γεγονότος της Ελληνικής Επανάστασης του 1821.

Στην προσπάθεια μου να παρουσιάσω το βιβλίο αυτό, που οι φιλίστορες πρέπει οπωσδήποτε να διατρέξουν -δεν συζητώ καθόλου για τους ιστορικούς, τοπικούς ή επαγγελματίες που καταγίνονται με την ιστορία των πέντε νησιών- επικέντρωσα απευθείας στο δεύτερος μέρος του βιβλίου, το οποίο, κατά τη γνώμη μου, είναι και το πλέον ουσιαστικό και βέβαια νεωτερικό, καθώς τίθεται κάτω από ενιαία οπτική ένα σύνολο πέντε νησιών, που εκ πρώτης όψεως δύσκολα μπορεί να εκληφθεί ως ενιαίο και άλλωστε αποκλίνει σημαντικά, πάλι κατά τη γνώμη μου.

Ωστόσο, υπάρχει και το πρώτο μέρος του βιβλίου («Οι τόποι, ο χρόνος και οι άνθρωποι»). Στην ουσία, ή όπως το προσλαμβάνω εγώ, ουσιαστικά πρόκειται για μια αυτόνομη ιστορική προσέγγιση του κάθε νησιού, μια μικρή τοπική ιστορία του με βάση την υφιστάμενη βιβλιογραφική πραγματικότητα, η οποία δεν περιορίζεται μόνο στην εξεταζόμενη περίοδο 1876-1940, αλλά οπισθοχωρεί στον χρόνο για να αναζητήσει αιτίες και αφορμές μιας δεδομένης εξέλιξης. Και στην εξέλιξη αυτή του κάθε νησιού τίθενται τα στοιχεία που την προσδιορίζουν: η γεωγραφία, η τοπική παραγωγή, το πολιτικό πλαίσιο, η δημογραφική εξέλιξη, η εκκλησιαστική παρουσία, η οθωμανική κατάκτηση κτλ. κτλ.

Στην μοιραία αποσπασματική αυτή παρουσίαση ενός σπουδαίου βιβλίου για τα πέντε νησιά του Ανατολικού Αιγαίου σπεύδω να προσθέσω ότι παράλληλα έχουμε και τη σύνθεση ενός πολύ καλού ιστορικού βιβλιογραφικού οδηγού για τα νησιά αυτά, που υποστηρίζει την ιστορική ανάλυση με τον καλύτερο τρόπο.

Κλείνοντας, ας μου επιτραπούν δύο παρατηρήσεις: η πρώτη έχει ιστορική αφετηρία και σχετίζεται με το φαινόμενο των εξισλαμισμών. Δεν νομίζω, δηλαδή, τουλάχιστον όσον αφορά τη Λέσβο που θεωρώ ότι γνωρίζω κάπως καλύτερα, ότι έπαιξαν τόσο μεγάλο ρόλο, όσο τους αποδίδεται. Η δεύτερη: ένα ευρετήριο θα βοηθούσε πολύ τον χρήστη του βιβλίου, όχι τον αναγνώστη ο οποίος οφείλει και πρέπει να διαβάσει με προσοχή κάθε σελίδα του σημαντικού για την ιστορία των πέντε νησιών, για την ελληνική ιστορία εν γένει