Στο Α΄ Μέρος του άρθρου φάνηκε πως η αρχαία ελληνική διανόηση θεωρούσε τη Δικαιοσύνη κορωνίδα των αρετών και απαραίτητη προϋπόθεση για μια ειρηνική και αρμονική ανθρώπινη συνύπαρξη. Τι σημαίνει όμως Δικαιοσύνη και δίκαιο; Το πρόβλημα αυτό συζητιέται στην Πολιτεία του Πλάτωνα. Εκεί φαίνεται πως η αρχαία ελληνική διανόηση δεν συμφωνούσε στον ορισμό και το περιεχόμενο της Δικαιοσύνης. Στον διάλογο που διεξάγεται στο σπίτι του πλούσιου Καλλία διατυπώνονται διάφορες απόψεις. Έτσι, ο Κέφαλος, εκπροσωπώντας την παλιά γενιά και την αντίληψή της, υποστηρίζει πως δικαιοσύνη είναι η εντιμότητα στις συναλλαγές με τους άλλους. Με αυτή τη λογική ο πλούσιος είναι δίκαιος, επειδή μπορεί να εκπληρώνει τις οικονομικές του υποχρεώσεις έναντι των άλλων, αλλά ο φτωχός δεν είναι. Ο Πολέμαρχος, πάλι, ισχυρίζεται πως δικαιοσύνη είναι να αποδίδει κανείς τα ίσα, καλό στον φίλο και κακό στον εχθρό. Η άποψη αυτή εκφράζει μια αρχαϊκή αντίληψη που συναντούμε σε πολλούς αρχαίους Έλληνες συγγραφείς. Έτσι, για παράδειγμα, ο Αρχίλοχος (απόσπ. 75) λέει «ένα σημαντικό πράγμα γνωρίζω, αυτόν που σου κάνει κακό να τον πληρώνεις με φοβερό κακό». Ο Ευριπίδης (απόσπ. 157) υποστηρίζει πως «είναι ανδρισμός να κακοποιείς τον εχθρό σου». Ο Σόλων ( 13.5) πάλι τονίζει πως ο άνθρωπος πρέπει « να είναι γλυκός και ευχάριστος στους φίλους και πικρός και δυσάρεστος στους εχθρούς του». Και ο Ισοκράτης εκφράζει μια παρόμοια άποψη και λέει (Προς Δημόν. 26) πως «είναι εξίσου αισχρό να αποδεικνύεσαι κατώτερος από τους εχθρούς σου ως προς τα κακά έργα και από τους φίλους σου ως προς τις ευεργεσίες». Οι απόψεις αυτές που θυμίζουν το «οφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί οδόντος» του Μωσαϊκού Νόμου είχε αρχίσει να χάνει έδαφος από την εποχή του Σωκράτη που δίδασκε το κοινωνικό ιδεώδες και κήρυττε την αγάπη ακόμη και προς τους εχθρούς, όπως κάνει η χριστιανική διδασκαλία. Πάντως η άποψη του Πολέμαρχου παραβλέπει το γεγονός ότι ο φίλος ενδέχεται να είναι άδικος και ο εχθρός δίκαιος.

Μετά τους Περσικούς πολέμους η υπερβολική εκτίμηση στις πνευματικές ικανότητες του ανθρώπου έφερε τις ριζοσπαστικές ιδέες των σοφιστών και την υποκειμενική αξιολόγηση των πραγμάτων. Έτσι ο Πρωταγόρας διατύπωσε την άποψη ότι «πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος, των μεν όντων ως εστίν, των δε ουκ όντων ως ουκ εστίν» (Διογ. Λαέρτ. ΙΧ 51). Για τους σοφιστές σχετικότητα υπάρχει σε όλες τις ανθρώπινες αξίες. Απόλυτη ηθική και απόλυτο δίκαιο δεν υπάρχει. Γι’ αυτούς το αγαθό και το δίκαιο σαν ανθρώπινοι θεσμοί είναι δυνατό να έχουν διαφορετική σημασία ανάλογα με τις ατομικές ή κοινωνικές ανάγκες και τα συμφέροντα και ανάλογα με τις απαιτήσεις ή τα μηνύματα των καιρών.

Μέσα σε αυτή τη λογική εντάσσεται και η άποψη που διατυπώνει για τη δικαιοσύνη ο Καλλικλής, ένας μαθητής του Γοργία, στον πλατωνικό διάλογο Γοργίας. Ο Καλλικλής υποστηρίζει πως σύμφωνα με το φυσικό δίκαιο είναι τελείως αισχρό και κακό να αδικείται κανείς , ενώ σύμφωνα με το ανθρώπινο να αδικεί. Διατείνεται ακόμη πως τους νόμους τους θεσπίζουν οι αδύναμοι άνθρωποι , οι μάζες, για το συμφέρον τους και ανάλογα με αυτό τους επιδοκιμάζουν ή τους απορρίπτουν. Σκοπός τους είναι να αποτρέπουν τους πιο δυνατούς και ρωμαλέους που, επειδή είναι πιο δυνατοί, μπορούν να έχουν πιο πολλά από αυτούς. Έτσι λένε πως η πλεονεξία είναι αισχρή και άδικη και ότι αδικούν όσοι με τη βία θέλουν να έχουν περισσότερα από τους άλλους (Γοργ. 483 a,b.c). Ο Καλλικλής στη φιλοσοφία του για τη δικαιοσύνη προσθέτει πως «η φύση υπαγορεύει αυτό, ότι είναι δίκαιο ο ανώτερος να έχει πιο πολλά από τον κατώτερο και ο δυνατός από τον πιο αδύναμο» και πως «και στα άλλα ζώα και στους ανθρώπους μέσα σε όλες τις πόλεις και στα γένη το δίκαιο έχει κριθεί με αυτό τον τρόπο: ο ανώτερος να εξουσιάζει τον κατώτερο και να έχει περισσότερα από αυτόν» (Γοργ. 483 d).

Μια ανάλογη άποψη διατυπώνει στην πλατωνική Πολιτεία ο σοφιστής Θρασύμαχος, μαθητής και αυτός του Γοργία, λέγοντας πως «το δίκαιο δεν είναι τίποτε άλλο παρά το συμφέρον του ισχυρού» (Πολιτ. Α 338 c). Τονίζει πως στις πόλεις δίκαιο είναι αυτό που συμφέρει στους άρχοντες του κατεστημένου σε αυτές πολιτεύματος και συμπληρώνει πως το άδικο ωφελεί τον πιο δυνατό και συμφέρει σ’ αυτόν (Πολιτ. 344 c). Για τον Θρασύμαχο η δικαιοσύνη είναι μεγαλόπρεπη ηλιθιότητα (πάνυ γενναία ευήθεια) και η αδικία φρόνηση (ευβουλία), ενώ μυαλωμένοι είναι όσοι μπορούν να αδικούν και να εξουσιάζουν πόλεις και λαούς (Πολιτ. c, d).

Ο Θρασύμαχος φαίνεται πολύ ωμός, ωμότερος και από τον Γλαύκωνα που διατυπώνει και αυτός μια αριστοκρατική άποψη λέγοντας πως η δικαιοσύνη είναι μια υποκριτική κοινωνική σύμβαση που επιβάλλεται από τους πολλούς και αδύνατους για την αυτοπροστασία τους. Βέβαια, ο Θρασύμαχος κάτω από τον αυστηρό έλεγχο και την καταλυτική κριτική του Σωκράτη αναγκάζεται να τροποποιήσει την άποψή του . Έτσι, όταν μπαίνει στη συζήτηση λέει (338 c 1- 3) πως δικαιοσύνη είναι το συμφέρον του ισχυρότερου ή ανώτερου και πως σε κάθε πόλη ο ισχυρότερος και ανώτερος είναι ο άρχοντας. Καθώς, όμως, ο διάλογος προχωρεί ο Θρασύμαχος αναγκάζεται να αλλάξει την πρώτη θέση και να δεχτεί πως δικαιοσύνη είναι να επιδιώκει κανείς το καλό του άλλου, και έτσι συνάγεται πως ένας άρχοντας είναι δίκαιος, όταν επιδιώκει το καλό και το συμφέρον των υπηκόων του, ενώ ο υπήκοος είναι δίκαιος, αν επιδιώκει το συμφέρον του ισχυρότερου, δηλαδή ου άρχοντα.

Το δόγμα του Θρασύμαχου για το δίκαιο και την αδικία έπαιξε σημαντικό πολιτικό και πρακτικό ρόλο στην ιστορία της αρχαίας Ελλάδας, γιατί η ορθότητα της επιδίωξης του ατομικού συμφέροντος μπορούσε να εφαρμοστεί όχι μόνο από άτομα σε άτομα αλλά και από κοινωνίες και κράτη σε κοινωνίες και κράτη. Έτσι, ο Θουκυδίδης που είχε βαθιά επίγνωση της σπουδαιότητάς του βάζει τον Περικλή να ισχυρίζεται για την Αθήνα ον Επιτάφιό του (ΙΙ 40) πως «αυτοί μόνοι ωφελούν κάποιον όχι τόσο από υπολογισμό του συμφέροντος, αλλά από πίστη στο ιδεώδες της ελευθερίας».

Για το αν όμως αυτό ανταποκρίνεται στην ιστορική πραγματικότητα στο επόμενο… (συνεχίζεται).