Στο Β΄ μέρος του άρθρου μου προσπάθησα να δείξω πως οι Τρεις Ιεράρχες είχαν συγκροτήσει ένα ολοκληρωμένο εκπαιδευτικό σύστημα που θα ζήλευαν ακόμη και οι σύγχρονοι παιδαγωγοί. Απέδιδαν μεγάλη σημασία στον μαθητή, θεωρούσαν το παράδειγμά του δασκάλου το σημαντικότερο παιδαγωγικό μέσο και τον διάλογο αποτελεσματικό εργαλείο πραγμάτωσης των παιδευτικών τους στόχων. Πάνω απ’ όλα, όμως, πίστευαν πως χωρίς αμοιβαία αγάπη ανάμεσα στον δάσκαλο και τον μαθητή η διδασκαλία δεν μπορεί να έχει τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα.

Και δεν είναι μόνο αυτά. Ακόμη και για τη φύση της διδακτέας ύλης και τον τρόπο προσφοράς της μίλησαν οι Τρεις Ιεράρχες. Ο Μ. Βασίλειος λέει πως, όπως ο κηπουρός παραμερίζει τα αγκάθια , για να κόψει τα τριαντάφυλλα, έτσι ο καλός και άξιος δάσκαλος οφείλει να προσέχει την επιλογή και την προσφορά του μορφωτικού αγαθού στους μαθητές του, ώστε και εκείνοι να αναπτύσσονται σωστά πνευματικά. Από την άλλη πλευρά ο Ι. Χρυσόστομος τόνιζε πως ο μαθητής πρέπει πρώτα να αποκτήσει ασφαλή γνώση της ύλης που έχει διδαχτεί, πριν προχωρήσει σε μια νέα διδακτική ενότητα. Με λίγα λόγια, αυτός πίστευε στη θεωρία που εισάγει η σύγχρονη παιδαγωγική επιστήμη και είναι γνωστή ως θεωρία της αλληλοοικοδόμησης της ύλης, σύμφωνα με την οποία κάθε νέα γνώση προσκολλάται και συμπληρώνει την προηγούμενη και προετοιμάζει για την επόμενη και γι’ αυτό ο καλός δάσκαλος δεν προχωρεί στην προσφορά του νέου, πριν βεβαιωθεί πως το προηγούμενο έχει εμπεδωθεί. Με λίγα λόγια ο Ι. Χρυσόστομος εισήγε στη διδακτική πράξη αυτό που είναι γνωστό ως «ανατροφοδότηση» της διδασκαλίας.

Ακόμη, οι Τρεις Ιεράρχες πίστευαν σε ένα σύστημα μαθητοκεντρικό και όχι δασκαλοκεντρικό, σαν αυτό που γνωρίσαμε οι περισσότεροι από εμάς. Ο ιερός Χρυσόστομος ήταν ξεκάθαρος σχετικά με αυτό. «Ου των διδασκόντων», έλεγε, «εστι το παν, αλλ’ ει μη το πλέον, το γουν ήμισυ και των μαθητών» (Εις την Β΄ προς Θεσσαλονικείς, ομιλία Γ΄ , 3 P.G. , 62, 483 Α), δηλαδή δεν ανήκει όλη η διδασκαλία στους διδάσκοντες, αλλά ανήκει και στους μαθητές, αν όχι το μεγαλύτερο μέρος, τουλάχιστον το μισό. Τούτο σημαίνει πως ο ιερός Χρυσόστομος απορρίπτει την «από καθέδρας» διδασκαλία και δίνει την πρωτοβουλία στην αυτενέργεια των μαθητών, πράγμα που είναι και σήμερα ζητούμενο κάθε αποτελεσματικής διδασκαλίας.

Οι Τρεις Ιεράρχες απέδιδαν μεγάλη σημασία στις ιδιαιτερότητες των μαθητών. Έτσι τόνιζαν πως δεν είναι σωστό να εφαρμόζονται οι ίδιες τεχνικές σε όλους τους μαθητές και εισήγαγαν έτσι στη μαθησιακή διαδικασία τη λεγόμενη «εξατομικευμένη» διδασκαλία. Ο Ι. Χρυσόστομος παρομοιάζει τους μαθητές με τους ασθενείς και λέει πως, όπως δεν μπορεί μια θεραπεία να είναι κοινή για όλους τους αρρώστους, έτσι «ποικίλον είναι χρη της διδασκαλίας το φάρμακον» (Εις τους Ανδριάντας , ομιλία ΙΔ΄4, P.G. 49. 149 C), δηλαδή το φάρμακο της διδασκαλίας, όπως και το φάρμακο των γιατρών, πρέπει να ποικίλλει από μαθητή σε μαθητή.

Οι Τρεις Ιεράρχες μίλησαν ακόμη για την αναγκαιότητα της πειθαρχίας και της προσπάθειας στη μαθησιακή διαδικασία και είπαν πως οι μαθητές οφείλουν να είναι κόσμιοι, να μη θορυβούν στη διάρκεια του μαθήματος, να σέβονται τους συμμαθητές και τους δασκάλους τους, να συμμετέχουν ενεργά στα μαθήματα, να μην απουσιάζουν από αυτά, γιατί δημιουργούνται κενά, και να αξιοποιούν τον ελεύθερό τους χρόνο ασχολούμενοι με ευχάριστα αλλά παράλληλα ωφέλιμα πράγματα. Μόνο που, σε αντίθεση με ό τι γενικά πιστεύεται σήμερα, αυτοί θεωρούσαν την ποινή, όπως φυσικά και τον έπαινο, άριστο μέσο θεραπείας κάθε αποκλίνουσας κοινωνικής και ηθικής συμπεριφοράς. Γράφει σχετικά ο ιερός Χρυσόστομος «Και τούτο είδος ευεργεσίας, το κολάζειν» (Ομιλία εις τον παραλυτικόν, 2 P.G. 51, 51 Α), δηλαδή η τιμωρία είναι ένα είδος ευεργεσίας, ένα μέσο που κάνει καλό στα παιδιά. Πιστεύει πως η με πνεύμα αγάπης και στοργής επιβαλλόμενη ποινή αποβλέπει στη διόρθωση του νέου ανθρώπου και στην προφύλαξη της μαθητικής κοινότητας από επιβλαβείς επιρροές. Ο δάσκαλος, λέει, με την ποινή κάνει ό τι κάνει και ο γιατρός που καθαρίζει το σάπιο μέρος της πληγής, για να εμποδίσει την παραπέρα εξάπλωσή της.

Όπως έχουμε πει, κάποιοι «μικρόψυχοι» έχουν χαρακτηρίσει τους Τρεις Ιεράρχες ως «ανθέλληνες». Παρόλα αυτά, αυτοί είχαν λάβει επιμελημένη ελληνική αγωγή και παιδεία και είχαν γνωρίσει τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς και τον αρχαίο κόσμο και είχαν κατανοήσει την ευεργετική επίδραση της μελέτης τους. Έτσι συνδύασαν αρμονικά το ελληνικό με το χριστιανικό ιδεώδες και συνιστούσαν τη διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής γραμματείας στα σχολεία. Είναι γνωστός ο λόγος του Μ. Βασιλείου που έχει τίτλο «Προς τους νέους, όπως αν εξ ελληνικών ωφελοίντο λόγων». Στην ομιλία του αυτή ο Μ. Βασίλειος λέει πως από τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς πρέπει να αντλούμε ό τι συμβάλλει στην καλλιέργεια της αρετής, μιμούμενοι τον Οδυσσέα που έκλεινε τα αφτιά του, για να μην ακούει το σαγηνευτικό τραγούδι των Σειρήνων, ή τις μέλισσες που απομυζούν το νέκταρ μόνο από τα λουλούδια. Στο ίδιο πνεύμα κινούνται τόσο ο Ι. Χρυσόστομος, όσο ο Θεολόγος Γρηγόριος που χρησιμοποιούν στους λόγους τους φράσεις των αρχαίων φιλοσόφων.

Από τα παραπάνω φαίνεται πως οι Τρεις Φωστήρες της Τρισηλίου Θεότητος, όπως λέγονται, δίκαια θεωρούνται «Άγιοι των Γραμμάτων». Είχαν καταρτίσει ένα ολοκληρωμένο παιδαγωγικό σύστημα, που, αν εφαρμοζόταν, μόνο θετικά αποτελέσματα θα είχε. Εξυπακούεται πως βασικός σκοπός της αγωγής και της παιδείας γι’ αυτούς είναι το «ομοιωθήναι Θεώι κατά το δυνατόν ανθρώπου φύσει», αφού ο Χριστός είναι γι’ αυτούς το μόνο σταθερό σημείο προσανατολισμού της ανθρώπινης ύπαρξης. Η προοπτική τους, λοιπόν, είναι καθαρά Χριστοκεντρική.

Σημασία, λοιπόν, έχει να τιμούνται οι Τρεις Ιεράρχες ως «Άγιοι των Γραμμάτων», όπως τους αξίζει. Τώρα, αν τιμή γι’ αυτούς είναι η καθιέρωση μιας αργίας στα σχολεία που δεν ξέρω πώς διατίθεται από τους μαθητές ή μια σχολική γιορτή διανθισμένη με ποικίλες εκδηλώσεις σχετικές με τη ζωή και το έργο τους μπορεί να το κρίνει ο καθένας από εμάς.