Τώρα τελευταία και εν όψει της παρουσίασης του Λευκώματος των Κυριάκου Κουκούλα και Τάσου Μακρή, Ο Πολιχνίτος του 20ού αιώνα, β´ έκδοση βελτιωμένη και επαυξημένη, Μυτιλήνη 2018. σ. 238 (μεγάλου σχήματος), μου δόθηκε η ευκαιρία και η δυνατότητα να ξαναρίξω μια ματιά, χωρίς να έχω καμιά ειδίκευση σε οικιστικά θέματα, στους οικισμούς του νησιού μας.

Και τούτο, επειδή η γενική θεώρηση της ιστορίας της Λέσβου που κάνουμε, έχω την αίσθηση ότι μας εμποδίζει, πολλές φορές, να παρατηρήσουμε ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που ενδεχομένως παρουσιάζει κάποιος οικισμός, κάποιο μικρό ή μεγάλο χωριό μέσα στη διαχρονία. Συμβαίνει μάλιστα και το εξής περίεργο, -τουλάχιστον συμβαίνει σε μένα για να μην μιλώ εξ ονόματος και των άλλων-, που ενδεχομένως έχουν διαφορετική θεώρηση των πραγμάτων.

Δηλαδή, ίσως λόγω καταγωγής και συνεχούς επαφής με την πρωτεύουσα του νησιού και των οικισμών της κεντρικής και δυτικής Λέσβου, να γνωρίζω πολλά στοιχεία και ιδιομορφίες των οικισμών αυτών και ελάχιστα για τους οικισμούς της δυτικής Λέσβου, ή τουλάχιστον να μην γνωρίζω κρίσιμες λεπτομέρειες για την εν γένει παρουσία τους στο ιστορικό γίγνεσθαι, σχετικά με τη ζωή των κατοίκων και τις ασχολίες τους.

Βέβαια, μελετώντας τώρα τα πράγματα με αφορμή τον Πολιχνίτο και την κατακτημένη ιστορική γνώση, παρατηρώ ότι πάμπολλα στοιχεία είναι κοινά σε πολλούς οικισμούς. Βλέπω λ.χ. με αφορμή τον Πολιχνίτο και σε σχέση με την ιδιαίτερη πατρίδα μου, τον Μανταμάδο, ότι υπάρχουν διάφορα στοιχεία που τα συναντούμε και στους οικισμούς της ανατολικής και σε εκείνους της δυτικής Λέσβου - και πώς θα μπορούσε να είναι διαφορετικά, άλλωστε; Διαβάζω λ.χ. ότι στον Πολιχνίτο υπήρχε το έθιμο της κούνιας, το οποίο γινόταν με αφορμή την γιορτή του πολιούχου του Πολιχνίτου Αγίου Γεωργίου, αλλά το ίδιο έθιμο υπάρχει και στον Μανταμάδο, που γινόταν όμως την εορτή των Αγίων Αποστόλων (και πρέπει να το ερμηνεύσει κανείς αυτό). Και ενδεχομένως το ίδιο να συνέβαινε και σε άλλα χωριά, επειδή οι κοινωνίες δεν είναι περίκλειστες, αλλά επικοινωνούν, ακόμα και σε εποχές που μας φαίνεται ότι αυτό δεν ήταν και τόσο εύκολο.

Διαβάζω πάλι στο Λεύκωμα του Πολιχνίτου ότι υπήρχε κοινοτικό ελαιοτριβείο με την ονομασία: Η μηχανή τς ακκλησιάς, αλλά και στον Μανταμάδο υπάρχει το αντίστοιχο ελαιοτριβείο με την ονομασία: Η μηχανή τ᾽ Αγιού. Και τα δύο παραδείγματα αυτά, που νομίζω ότι εύκολα μπορούν να πολλαπλασιασθούν και να συνδεθούν με την ελαιοκαλλιέργεια και την εμφάνιση των σύγχρονων ελαιοτριβείων και από κοινοτικούς θεσμούς στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα.

Και φυσικά το ίδιο μπορεί να γίνει και με άλλες ασχολίες και φαινόμενα που συναντούμε σε ορισμένους οικισμούς, για να μην πω σε όλους τους οικισμούς, μικρούς και μεγάλους, του μεγάλου και ιδιόμορφου ως προς την γεωλογική και γεωγραφική κατασκευή νησιού μας.

Σκέπτομαι λ.χ. το φαινόμενο της μετανάστευσης των ανθρώπων, το οποίο συναντούμε έντονα στον Πολιχνίτο και στον Μανταμάδο. Αλλά και ποιο άλλο χωριό της Λέσβου έμεινε ανέπαφο από την μετανάστευση μεγάλου μέρους των ανθρώπων του εντός του ελλαδικού, του ευρωπαϊκού και του παγκόσμιου χώρου (Αμερική, Αυστραλία, Καναδάς κ.τ.λ.). Και φυσικά αυτό δεν οφείλεται μόνο σε φυσικά φαινόμενα (σεισμοί, παγετός ελαιόδεντρων), ή στους πολέμους, αλλά έχει να κάνει και με την αύξηση του πληθυσμού και τις μεταβολές που επέφερε η αλλαγή του τρόπου ζωής, η εμφάνιση της μηχανής, η αδυναμία ορισμένων επαγγελμάτων να καλύψουν το εργατικό πλεόνασμα.

Σκέπτομαι λ.χ. ότι η εισβολή του έτοιμου παπουτσιού και των έτοιμων ρούχων πόσο σημαντική ώθηση έδωσε στη μετανάστευση, δεδομένου ότι ορισμένα επαγγέλματα άρχισαν να φθίνουν και οι άνθρωποι που τα στελέχωναν να αδυνατούν να ζήσουν από αυτά. Η εισβολή του ραδιοφώνου και των άλλων μέσων ψυχαγωγίας πόσο συνετέλεσαν στη μείωση των τοπικών μουσικών που πλαισίωναν τις εκδηλώσεις της κοινωνικής ζωής.

Με όλα αυτά όμως ο Πολιχνίτος έμεινε για το την επόμενη επιφυλλίδα...

*Ο Παναγιώτης Μιχαηλάρης είναι ιστορικός/ Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών.