Κάθε κοινωνία αποκρυσταλλώνει με την πάροδο του χρόνου ορισμένες φράσεις παροιμιώδεις, κλισέ θα λέγαμε σήμερα, τις οποίες ενθέτει στον καθημερινό λόγο για να τον κάνει παραστατικότερο αλλά και οικονομικότερο εννοιολογικά.

Αυτές οι φράσεις, όπως και οι παροιμίες, αποτελούν ύψιστη σοφία και αρετή του λόγου και το εκπληκτικό είναι ότι δεν έχουν λόγια καταγωγή αλλά είναι προϊόντα συλλογικής παρατήρησης με λαϊκή πιστοποίηση.

Το άρθρο παρουσιάζει δειγματοληπτικά κάποιες εύστοχες τέτοιες φράσεις της αρχαίας με ιδιαίτερο ενδιαφέρον, από αποδελτίωση του λεξικού Liddell Scott , καθώς και από βασικά έργα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας.

Κι ας αρχίσουμε από τον όνο. Επί αναισχυντίας έλεγαν «όνος ύεται (ουρεί;)», επί ασημαντότητας έλεγαν «περί όνου σκιάς», επί ασχετοσύνης περί τα μουσικά έλεγαν «όνος προς λύραν», επί εμπλοκής σε δυσχέρειες έλεγαν «όνος εν μελίσσαις», το δε «εις όνου πόκας», δηλαδή εκεί που κουρεύονται τα γαϊδούρια, σήμαινε «πουθενά».

Επί αδιαφορίας έλεγαν «ου φροντίς Ιπποκλείδη» (από το περιστατικό του ατυχούς προξενιού του Ιπποκλείδη).

Για να ειρωνευτούν ένα κομπογιαννίτη γιατρό έλεγαν «Ακεσίας ιάσατο» μεταγλωττίζοντας ειρωνικά την κόρη του Ασκληπιού Ακεσώ.

«Πονώ ες τ’ άλφιτα» σήμαινε «κοπιάζω να βγάλω το ψωμί μου».

«Ζευς σώσον!» ήταν το σημερινό «γείτσες!» (στο φτάρνισμα).

«Έρρ’ ες κόρακας» ήταν το σημερινό «άι στο διάολο».

«Εκτός των ελαιών» σήμαινε «εκτός του θέματος» και «ορνίθων γάλα» έλεγαν για ο’ τι εκλεκτότερο.

«Νάες άναες» δηλαδή «πλοία άπλοια» έλεγαν για τας περασμένα μεγαλεία, και το «εκ δρυόχων» σήμαινε «εξ υπαρχής». Δρύοχα ήταν τα στραβόξυλα του σκαριού του πλοίου και η ρήση επιβεβαιώνει την αρχέγονη ναυτοσύνη των Ελλήνων.

Για αντίστροφες ενέργειες έλεγαν «η άμαξα τον βουν» που το λέμε μέχρι σήμερα.

«Ακονιτί» σήμαινε «χωρίς προσπάθεια», δηλαδή χωρίς τη σκόνη της παλαίστρας, ενώ «έξω του πηλού» σήμαινε μακριά από φροντίδες , φράση που μαρτυρεί τη μεγάλη διάδοση και σημασία της αγγειοπλαστικής στον ελλαδικό χώρο.

«Μεταλάσσω βίον» σήμαινε πεθαίνω, και είναι απτή απόδειξη της πίστης στη μετά θάνατον ζωή.

«Την κατά σαυτόν έλα» αφορούσε τα προξενιά του γάμου και ήταν το επιτυχημένο σημερινό «παπούτσι απ’ τον τόπο σου».

Η πρόκληση σε κάποιον πιο καταρτισμένο εκφράζονταν με το «ιππείς εις πεδίον», το δε «προσοχή, ο σκύλος δαγκώνει» ήταν το «ευλαβείσθαι την κύνα».

«Περί αγοράν πλήθουσαν» ήταν το χρονικό διάστημα 10-12 το πρωί.

«Εις το εμόν ύδωρ» σήμαινε κατά τη διάρκεια της αγόρευσης ή της απολογίας μου, το δε «περί λύχνων αφάς» σήμαινε το σούρουπο, τότε που ανάβουν τους λύχνους (και είναι γνωστό το περιστατικό με τον αρχαιολάγνο υπαστυνόμο που τηλεγράφησε στο φυλάκιο «ελθέπερίλύχνωναφάς» και πήρε μετά από ώρα την απάντηση «φιτίλια εφάγομεν, λύχνους αδυνατούμεν»!)

«Δείται ελλεβόρου» (του χρειάζεται το βοτάνι ελλέβορος) έλεγαν για κάποιο τρελό και «δείται σελίνου» για κάποιον που κόντευε να πεθάνει.

Εκείνο όμως που μου έκανε εντύπωση σ’ όλη αυτή τη σταχυολόγηση ήταν οι φράσεις για τη ματαιοπονία. Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν ρεαλιστές και δεν συγχωρούσαν το να κοπιάζεις χωρίς αποτέλεσμα:

«Ωόν τίλλω» (μαδώ αβγό).

«Αντλώ εις τετρημένον (τρύπιο) πίθον».

«Εις πυρ ξαίνω».

«Πόντον σπείρω», «εις ουρανόν τοξεύω» και «τράγον αμέλγω (αρμέγω)».

«Αιθίοπα λευκαίνω», «ωόν κείρω (κουρεύω)» και «φαλακρώ κτένας δανείζω».

«Ανδριάντα γαργαλίζω», «αέρα δέρω» και «ηλίω φως δανείζω».

«Εις αέρα λαλώ», «λίθω λαλώ» και «ηθμώ αντλώ» (αντλώ με σουρωτήρι).

«Θάλασσαν σπείρω», «άνεμον διώκω» και «εις ψάμμον οικοδομώ».

«Κοσκίνω ύδωρ αντλώ», «όρνιθος γάλα ζητώ» και «νεκρόν μαστίζω» (μαστιγώνω).

«Προς κωφούς αποπέρδομαι» (κλάνω σε κουφούς) και

«Δελφίνα νήχεσθαι διδάσκω» (μαθαίνω δελφίνι να κολυμπά).

Τι πλούτος αλήθεια!