Στο Α΄ Μέρος του άρθρου αναφερθήκαμε σε δυο βασικές αρχές του γνήσιου δημοκρατικού πολιτεύματος, την αρχή της πλειοψηφίας και την αρχή της ισονομίας και της ισοπολιτείας και δείξαμε πως και οι δύο αυτές αρχές καταστρατηγούνται από αυτούς που υποτίθεται πως εκφράζουν το δημοκρατικό πολίτευμα. Όμως, το ίδιο ισχύει και για τις υπόλοιπες αρχές της δημοκρατίας, όπως αυτές ορίζονται από τον Περικλή στον Επιτάφιό του. Μια τέτοια αρχή είναι η αρχή της αξιοκρατίας. Ο Περικλής λέει πως «όσον αφορά την προσωπική ανάδειξη και επιβολή ο καθένας ανάλογα με τη διάκρισή του σε κάποιο τομέα, προτιμάται στα δημόσια αξιώματα με βάση όχι τόσο την πολιτική του τοποθέτηση, όσο την προσωπική του αξία. Κι ούτε η φτώχεια εμποδίζει κανένα , αν έχει την ικανότητα , ενώ είναι ταπεινής καταγωγής , να ευεργετήσει κατά κάποιο τρόπο την πόλη» (ΙΙ 37: κατά δε την αξίωσιν, ως έκαστος εν τω ευδοκιμεί, ουκ από μέρους το πλέον ες τα κοινά ή απ’ αρετής προτιμάται, ουδ’ αυ κατά πενίαν , έχων δε τι αγαθόν δράσαι την πόλιν, αξιώματος αφανεία κεκώλυται). Και δεν χρειάζεται να πει κανείς πολλά, για να δείξει πως και η αρχή αυτή καταστρατηγείται σήμερα στη χώρα μας. Από τη στιγμή που δεν υπάρχει ισονομία, από τη στιγμή που δεν υπάρχει αξιολόγηση σε κανένα τομέα της δημόσιας ζωής και δράσης, δεν είναι δυνατό να ισχύσει αξιόπιστη αξιοκρατία. Είναι γνωστό πως ο δημόσιος βίος στηρίζεται στην ευνοιοκρατία, τον νεποτισμό και το «ρουσφέτι», όσο και αν ισχυρίζονται οι πολιτικοί μας πως εφαρμόζουν την αρχή της αξιοκρατίας. Άλλωστε, η δεινή κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει τα τελευταία χρόνια η χώρα μας οφείλεται εν πολλοίς και στην απουσία αξιοκρατίας, που αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη και την πρόοδο.  

Είναι όμως και η αρχή της ελευθερίας. Η ελευθερία, δηλαδή η δυνατότητα ανάπτυξης της προσωπικότητας χωρίς εξωτερικούς καταναγκασμούς, είναι μια αξία «μέση», ενώ όλες οι άλλες είναι «απόλυτες». Η ελευθερία μπορεί να ωφελήσει ή να βλάψει ανάλογα με τη μορφή της και τη διαχείρισή της. Δεν είναι άσχετο το γεγονός πως έχει λεχθεί γι’ αυτή πως «η άγαν ελευθερία άγαν δουλεία εστί», πως η υπερβολική ελευθερία μπορεί να μετατραπεί σε άκρα δουλεία και σκλαβιά. Ο Περικλής λέει γι’ αυτή πως «ζούμε χωρίς περιορισμούς τόσο στη δημόσια ζωή, όσο και στις ιδιωτικές μας σχέσεις και είμαστε απαλλαγμένοι όσον αφορά την καθημερινή μεταξύ μας υποψία» (ΙΙ 37: ελευθέρως δε τα τε προς το κοινόν πολιτεύομεν και ες την προς αλλήλους των καθ’ ημέραν επιτηδευμάτων υποψίαν). Η αρχή αυτή συνδέεται με μια άλλη αρχή, αυτή του σεβασμού στους άρχοντες και τους νόμους. Ο Περικλής τονίζει πως οι Αθηναίοι της εποχής του, δηλαδή του 5ου αι. π. Χ., «από σεβασμό δεν παρανομούν σε αυτούς που κάθε φορά βρίσκονται στην εξουσία και στους νόμους , και μάλιστα σε εκείνους που έχουν θεσπιστεί για την προστασία αυτών που αδικούνται , καθώς και σ’ εκείνους που, ενώ είναι άγραφοι, προκαλούν αναμφισβήτητο αίσθημα ντροπής στους παραβάτες» (ΙΙ 75: διά δέος μάλιστα ου παρανομούμεν, των τε αιεί εν αρχή όντων ακροάσει και των νόμων , και μάλιστα αυτών όσοι τε επ’ ωφελία των αδικουμένων κείνται και όσοι άγραφοι όντες αισχύνην ομολογουμενην φέρουσιν).  

Όμως, και όσον αφορά αυτή την αρχή στη χώρα μας επικρατεί κάποια παρεξήγηση. Όχι μόνο οι πολίτες, αλλά και πολλοί πολιτικοί μας , ενώ παραδέχονται πως δημοκρατία χωρίς άρχοντες και νόμους δεν μπορεί να υπάρξει, αναγορεύουν ως νόμο τη δική τους θέληση. Όλοι θέλουν να είναι αρχηγοί και ο καθένας θέλει να επιβάλει την άποψή του στους άλλους. Η δημοκρατία μας θυμίζει την αθηναϊκή δημοκρατία του 4ου αι. π.Χ. , τότε που, όπως λέει ο Ισοκράτης, «θεωρούσαν δημοκρατία την ακολασία, την παρανομία ελευθερία, την παρρησία ισονομία και τη δυνατότητα να κάνει ο καθένας ό τι θέλει ευδαιμονία» (Αρεοπαγ. 20). Οι αρχές που συνιστούσαν τη δημοκρατία του 5ου αι. π.Χ. είχαν ξεπέσει τον 4ο αι. και η Αθήνα κινδύνευε να πέσει στα χειρότερα δεινά! Πράγματι, δεν μπορεί να είναι αληθινή δημοκρατία αυτή στην οποία κάποιες δυναμικές μειονότητες περιφρονούν τους πάντες και τα πάντα, δεν σέβονται νόμους και αρχές και προσπαθούν με τη βία και κατά το πλείστον ανενόχλητοι και με την ανοχή του κράτους να επιβάλουν τον δικό τους νόμο!  

Υπάρχει όμως και κάτι άλλο πολύ σημαντικό. Ο Περικλής τονίζει αυτό που ονομάζω αρχή της αδελφότητας. Λέει πως στην Αθήνα της εποχής του οι πολίτες «είναι απαλλαγμένοι από την αμοιβαία καχυποψία και δεν νιώθουν οργή για τον άλλο, αν κάνει κάτι που τον ευχαριστεί, ούτε παίρνουν ύφος δυσαρεστημένου, πράγμα που μπορεί να μη βλάπτει, αλλά είναι ενοχλητικό» (ΙΙ 75: ου δι’ οργής τον πέλας, ει καθ’ ηδονήν τι δρα, έχοντες, ούδέ αζημίους μεν, λυπηράς δε τη όψει αχθηδόνας προστιθέμενοι). Και το λυπηρό είναι πως πολλοί από τους πολιτικούς μας καλλιεργούν με συστηματικό τρόπο ένα κλίμα διχαστικό και πολωτικό στην προσπάθειά τους να εξυπηρετήσουν το προσωπικό τους συμφέρον και αδιαφορώντας για τα προβλήματα που ταλανίζουν τους πολίτες. Αυτοί έχουν λησμονήσει τον παιδαγωγικό τους ρόλο, έχουν ξεχάσει πως, όπως λέει ο Πλάτων στον Μενέξενό του, «το Πολίτευμα παιδαγωγεί τους ανθρώπους, το καλό τους κάνει ενάρετους και το αντίθετο κακούς» (VIII C: Πολιτεία γαρ τροφή ανθρώπων εστί , καλή μεν αγαθών, η δ’ εναντία κακών).  

Κι ας μη νομίσει κανείς πως με τον όρο «πολιτεία» εννοείται το σύστημα διακυβέρνησης μιας χώρας. Εννοούνται αυτοί που εκφράζουν το σύστημα, προπάντων οι πολιτικοί. Και, δυστυχώς, έχουν παρεισφρήσει στο κοινοβούλιο άνθρωποι αχρείοι, αισχροί, αναιδείς που μολύνουν την πολιτική ζωή του τόπου* άνθρωποι που βλέπουν τους αντιπάλους τους ως εχθρούς και ψάχνουν να βρουν την ευκαιρία να τους κατασπαράξουν* άνθρωποι στην καρδιά των οποίων έχει φωλιάσει το μίσος και η έχθρα και εκμεταλλευόμενοι την έλλειψη κριτικού πνεύματος πολλών πολιτών προσπαθούν να τους παρασύρουν και να πετύχουν τον στόχο τους. Άνθρωποι που ψάχνουν να βρουν αφορμή, για να διαλύσουν το ελληνικό κοινοβούλιο και να κάνουν αισθητή την παρουσία τους. Κι είναι πολύ επικίνδυνο αυτό, γιατί , όπως παρατηρεί ο Ισοκράτης, «αν σε οποιοδήποτε πολίτευμα χρησιμοποιούνται οι πιο θρασείς και οι πιο πονηροί, αυτοί που δεν νοιάζονται για το συμφέρον της πόλης, αλλά μόνο για το πώς θα ικανοποιήσουν την πλεονεξία τους, τότε όμοιοι με αυτούς θα γίνουν και οι πολίτες όλοι» (Παναθην. 132, 133). Και θαρρώ πως πετυχαίνουν θαυμάσια τον στόχο τους! Γιατί έχουν πετύχει να διαφθείρουν τόσο πολύ τις συνειδήσεις των πολιτών, που κατορθώνουν όχι μόνο να εκλέγονται, αλλά και να πρωτεύουν στις εκλογές προς δόξαν της πολιτικής ζωής του τόπου μας!