Στην πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή περίοδο, στην μεγάλη περιοχή της Γέρρας, με τα πυκνοκατοικημένα κέντρα (Χάρτης), ίσως στο Σκόπελο, στον Μεσαγρό, στην Πατρικού, σε παραλιακές ζώνες και μικρότερους οικισμούς, μέσα στις αγροτικές καλλιέργειες των σιτηρών, του αμπελιού και της ελιάς, τα σκόρπια θεμέλια και κεραμικά υπάρχουν παντού. Μεγάλα Παλαιοχριστιανικά μνημεία, που δεν έχουν ανασκαφεί, είναι οι Άγιοι Απόστολοι, στα όρια του διαχρονικού οικισμού των Χαλακιών, η Αγία Παρασκευή, στο δυτικό άκρο του κάμπου, με άφθονα αρχιτεκτονικά μέλη της και στα διπλανά εξωκλήσια του Αι Γιάννη και της Παναγιάς (Χαϊδάρι) και η Παλαιοχριστιανική στο Χάσι, Τούρκικο τσιφλίκι. Αυτή η τελευταία, μεγάλο μνημείο, είναι στο κέντρο μεγάλου οικισμού, με τάφους δίπλα της. Όμως, στα 90 περίπου, στεγασμένα και αστέγαστα ιερά της περιοχής*, σε όλα σχεδόν φιλοξενούνται μέλη παλαιών ναών και οικιστικά λείψανα γύρω τους! Πρέπει να αναφερθούν η  Παναγιούδα του Ψύρρα (με την αρχαία επιγραφή και κιονόκρανο με φύλλα άκανθας και κυμάτιο), η Παναγιούδα, ΝΑ του Παλαιοκήπου, με πολλά μέλη, λάρνακα αλλά και μαρμάρινα, ίσως εδώλια, πρεσβυτερίου με λεοντοπόδαρα, που δημιουργούν ερωτήματα, για την προέλευσή τους. Επίσης η Αγία Αναστασία, στις Χαλακιές, φέρει μέλη  σημαντικής Παλαιοχριστιανικής, ενώ στο ανατολικό άκρο, στον Αγλέφαρο, ο Αι Γιώργης, φέρει μέλη μεγάλης Παλαιοχριστιανικής και ίσως το κιβώριο του ναού.

Ένα ερώτημα, που έχει ξανατεθεί, είναι η ύπαρξη δωρικών κιονόκρανων, σε μνημεία που είναι καθαρά χριστιανικά και τα οποία συνήθως έφεραν κορινθιακά και ιωνικά κιονόκρανα, σε αράβδωτες κολώνες. Στην μεγάλη εκκλησία, στο Χάσι, καθώς και στους Αγίους Αναργύρους, στον Παππάδο, αυτά τα μαρμάρινα δωρικά κιονόκρανα, αποδόθηκαν σε δεύτερη χρήση, από αρχαία ιερά! Ποια όμως, όταν δεν υπάρχουν ενδείξεις γι’ αυτό; Αυτό συνέβη και στην περιοχή του Πορτού της Ερεσού, όπου τέτοια κιονόκρανα, από ηφαιστειακή πέτρα, βρέθηκαν στα χριστιανικά μνημεία της Παναγιάς της Ελαιούσας και της Παναγιάς στα Λαχταπέδια.** Αν και πιστεύω ότι προέρχονται από μακρινά αρχαία κτήρια, όπου υπήρχαν και ραβδωτές κολώνες, ο Αρχαιολόγος Ορλάνδος ανέφερε, πως στην περιφέρεια, υπήρχαν στις Παλαιοχριστιανικές και δωρικά κιονόκρανα, απλούστερης κατασκευής,*** Σ’ αυτή την «Βυζαντινή Γέρρα», ξεχωρίζουν και τα τρία καστρέλια της, που θα δούμε στην συνέχεια, μαζί με τα άλλα χνάρια της εποχής.

*Αυτά περιέχονται αναλυτικά και με πίνακες στο βιβλίο μου «Στα Χνάρια τα Παλιά», του 1987.

**Εμπρός Οδοιπορικό, τευχ.17/2 και 16/3, 2016.

***Αναστάσιος Ορλάνδος: Η ξυλόστεγος Παλαιοχριστιανική Βασιλική Αθήνα 1954, σελ.279, υποσ.

Η Αγία Παρασκευή, με την μεγάλη λεκάνη του ελαιόμυλου. 

Η Παλαιοχριστιανική στο Χάσι...

...με το αρχαίο Δωρικό κιονόκρανο και ένα άλλο απλούστερο! 

Η Παναγιούδα... 

...με τα ενδιαφέροντα εδώλια.

Η Παναγιούδα του Ψύρρα με το περίεργο κυλινδρικό μέλος... 

...και Αγία Αναστασία, στις Χαλακιές.