Το 1822, ο Κανάρης με Ψαριανούς πυρπολητές, καίει την υποναυαρχίδα του Τουρκικού στόλου, στο λιμάνι της Τενέδου. Από αυτό το λιμάνι εξάγεται το φημισμένο κρασί του νησιού, από το χριστιανικό πληθυσμό, που κατέχει την οινοπαραγωγή και κατοικεί στο βόρειο τμήμα της Χώρας, στον Ελληνικό μαχαλά.

Εκεί υπάρχουν τα αρχοντικά σπίτια των πλούσιων Ελλήνων, τα μαγαζιά, τα πρακτορεία, τα υποπροξενεία, τα ασφαλιστικά γραφεία (π.χ. της εταιρείας «Lloyd»). Το 1850, οι εξαγωγές είχαν φθάσει στα 800.000 βαρέλια, «του καλύτερου κρασιού της ανατολικής Μεσογείου». Στις 2 Ιουλίου του 1874, στις 22.30, πυρκαγιά κατακαίει με ισχυρούς ανέμους, τον Ελληνικό μαχαλά. Μέσα σε 3,5 ώρες, τα 600 περίπου ξύλινα και πέτρινα σπίτια καίγονται, μαζί με τα σχολεία, τις αποθήκες κρασιού, τα μαγαζιά. Από απέναντι έρχονται 250 στρατιώτες του Αγγλικού στόλου και σβήνουν τη φωτιά τα ξημερώματα.

Ανάμεσα στη βοήθεια που στάλθηκε ήταν και της Δημαρχίας Λέσβου, που διέθεσε 150 σκηνές. Ο χριστιανικός πληθυσμός είχε το ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου,που τώρα, το 2015, χωρίς ιερέα, εξυπηρετεί τους 12 μόλις χριστιανούς κατοίκους, και μια φορά το χρόνο, τους απανταχού ξενιτεμένους Τενέδιους.

Τρίκλιτη βασιλική, με ωραίο γύψινο διάκοσμο και τέμπλο, άμβωνα και επισκοπικό θρόνο, φτιαγμένους μετά την πυρκαγιά, αναφέρει στην επιγραφή της εισόδου ότι ανακαινίστηκε το 1869, επί μητροπολίτη Μυτιλήνης, Καλλινίκου. Το ωραίο, από κόκκινη πέτρα κωδωνοστάσιο, έργο του 1895, ήταν μισογκρεμισμένο και μας είπανε ότι ανακαινίστηκε πρόσφατα με εντολή του Ερντογάν! Η εκκλησιά έχει γύρω της κτήρια, που πιθανόν να ανήκαν σε μετόχια ελληνικών μονών, όπως αυτής των Ιβήρων. Μέσα στον τουριστικό πια, πάλαι ποτέ Ελληνικό μαχαλά, βλέπουμε και ένα ωραίο κτήριο, τώρα ξενοδοχείο, το οποίο κτίστηκε σαν Πηνελόπειο Παρθεναγωγείο, από δωρεά του Ευάγγελου Σαρρή, στο όνομα της κόρης του.

Το 1882 επιλέγεται η θέση του. Λειτουργούσε με 200 μαθήτριες. Λειτούργησε και σαν μεικτό, με αρρεναγωγείο. Μετά το 1922 κλείνει και οι χριστιανοί μαθητές πηγαίνουν στο τουρκικό σχολείο «Ιστικλάλ». Το 1952 ξαναλειτουργεί σαν μεικτό, με 170 μαθητές και το 1963, με τα γεγονότα της Κύπρου, κλείνουν τα μειονοτικά σχολεία!!

Η οικογένεια του καπετάν Παναγιώτη Σαρρή, ήταν από τις πιο πλούσιες του νησιού. Η κόρη του Πηνελόπη, παντρεύτηκε το γνωστό στο νησί γιατρό - φαρμακοποιό Αναστάση Παπαδόπουλο, που πέθανε εκεί το 1958, αφού ταλαιπωρήθηκε από τους Τούρκους (έσπαζε πέτρες στο στρατόπεδο του Ασκαλέ)*. Ανάμεσα στις πέντε μαρμάρινες ταφόπλακες, Χριστιανών, που υπάρχουν πεταμένες σαν αξιοθέατα στο χώρο του κάστρου, υπάρχει και αυτή της Πηνελόπης: «ΠΗΝΕΛΟΠΗ Ι. ΚΥΜΠΡΙΤΗ ΤΟ ΓΕΝΟΣ ΕΥΑΓΓΕΛΗ ΣΑΡΡΗ ΓΕΝΝΗΘΕΙΣΗ ΤΗ 8 ΜΑΙΟΥ 1857 ΤΗ ΔΕ 21 ΙΟΥΝΙΟΥ 1882 ΘΑΝΟΥΣΗ Ο ΠΕΝΘΩΝ ΠΑΤΗΡ ΑΝΕΘΗΚΕΝ»

*Μ. Χακάν Γκιουρούνει: Από την Τένεδο στο Μποζτζααντ. Μια ξεχασμένη Νησιώτικη Ιστορία (2011,σελ.520.

Από αυτό το λιμάνι

…οι Έλληνες έστελναν παντού το κρασί (1884 πριν την πυρκαγιά)

Η Κοίμηση της Θεοτόκου (τότε)

…τώρα έχει μόνο 14 πιστούς εκεί

Ανακαινίστηκε το 1869

…μεγάλη τρίκλιτη βασιλική

Το Πηνελόπειο Παρθεναγωγείο, τώρα ξενοδοχείο

…με τα βιβλία του πια στο μουσείο

…το έφτιαξε την 1η Μαΐου του 1900

…ο Έλληνας ΗΓΠ!