Ενδιαφέρουσα είναι η Ιστορία της διαχείρισης του νερού στα Παράκοιλα, ένα χωριό με ενδιαφέρουσα Ιστορία, που ξεκινά από την Πρώιμη Χαλκοκρατία (λόφος του Άι-Γιώργη) και φθάνει στις μέρες μας. Σπίτια πετρόχτιστα, καπνοδόχοι περίτεχνες, ο Πύργος και ο Λουτρός με τους δύο θόλους, ο Ανδρονικάδος με το τζαμί και το μιναρέ, όλα αυτά μαζί με τα νερά κάνουν τον καφέ στην πλατεία και την περιήγηση στο χωριό ενδιαφέρουσα.

Ο Ταξιάρχης τού 1758, με τον ιερέα που κρατά το μνημείο αλώβητο από ανιστόρητες επεμβάσεις, με την εικόνα του Αρχαγγέλου του 16ου αι. (χωρίς επισήμανση) και την άλλη του τέμπλου, από το ζωγράφο Στάη τού 1860, με το επίπεδο ταβάνι των εκκλησιών της Μητρόπολης Μηθύμνης, του 18ου αι, που φέρει τα αρχικά των μαστόρων. Ο καλύτερος ξεναγός στο μνημείο, όπως είπα, ο ιερέας του ναού.*

... του ιερομόναχου Μισγίρη

Τα νερά κατεβαίνουν από τις αστείρευτες πηγές του πευκόφυτου Άι-Λια, από τη μοναδική περιοχή της Ζωοδόχου Πηγής (Αγιάς Δοσιάς στο κτήμα του Ασλάνη). Εκεί που υπάρχουν οι γαλαρίες εξόρυξης της στυπτηρίας από την εποχή των Γενοβέζων Gattilusi. Αυλάκι κτιστό κατέβαζε (και κατεβάζει) το νερό που στη θέση Αγιασματούδι, λειτουργούσε αρχικά τον παμπάλαιο υδρόμυλο και μετά, επάνω από αυτόν τους δύο νεώτερους, του Γιώργου Γεωργέλλη και του Γιώργου Κήρυκα. Μετά έφθανε μέσα στο χωριό και λειτουργούσε ο υδρόμυλος του Μιχάλη Ψάλτη.**

Η τουρκική βρύση

Αυτό το νερό μοιραζόταν στις καλλιέργειες του κάμπου, στο εργοστάσιο του Καμπεζά και στις κρήνες του χωριού. Το 1939 οδηγήθηκε σε δεξαμενή (στην Παναγιούδα). Το 1954, με προσωπική εργασία των κατοίκων, κατασκευάζεται το μοναδικό Υδροηλεκτρικό Εργοστάσιο στο νησί και ηλεκτροδοτείται το χωριό. Χρησιμοποιείται ο υδατόπυργος του νερόμυλου Ψάλτη. Οι κρήνες που έχουν καταγραφεί από παλιά στο χωριό, είναι τρεις:***

Η κρήνη τού 1904

Η μία στο δρόμο προς την πλατεία. Ανακαινισμένη, με οξύληκτο τόξο και κατασκευασμένη με πολύχρωμο ανδεσίτη γράφει στην επιγραφή της: ΝΚ ΗΚΟΔΟΜΙΘΙ Υ ΚΡΙΝΙ ΑΥΤΙ ΔΙΑ ΔΑΠΑΝΙC ΧΖΙ ΠΑΥΣΙΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ ΜΙΣΓΙΡΙ 1811 ΜΑΙΟΥ 27. Η άλλη είναι τουρκική, δίπλα στο ερειπωμένο καφενείο του τουρκικού μερά, ανακαινισμένη, με τόξο οξύληκτο. Η τρίτη υπάρχει στο μακρύ σοκάκι, απέναντι από τον ελαιουργικό συνεταιρισμό. Με τόξο και πεσσούς με επίκρανα, φέρει σε γκρίζο μάρμαρο επιγραφή που γράφει:

... του ιερομόναχου Γεωργέλλη

Σταυρός με το ΙΣ ΧΡ ΝΙΚΑ ΚΑΙ 1904. Από κάτω: Η ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΡΗΝΗ ΑΝΗΓΕΡΘΗ ΕΚ ΒΑΘΡΩΝ ΔΑΠΑΝΗ ΤΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ ΑΝΟΙΜΟΥ ΓΕΩΡΓΕΛΛΗ ΚΑΤΑ ΣΕΠΤΕΜ(ΒΡΙΟ). Βλέπουμε το επίθετο του Γεωργέλλη, σε νερόμυλο και κρήνη και επίσης αφιέρωση δύο κρηνών από ιερομόναχους, όπως και στην κρήνη της Ανεμότιας.

... και οι μοναδικές καπνοδόχοι

* Μάκη Αξιώτη «Περπατώντας τη Λέσβο», τόμ. α
** Μάκη Αξιώτη «Υδρόμυλοι», σελ. 24
*** Μάκη Αξιώτη «Βρύσες της Λέσβου»