Τα τελευταία χρόνια οι λέξεις «ευθύνη», «υπευθυνότητα», «ανευθυνότητα» και άλλες συνώνυμες βρίσκονται στην επικαιρότητα. Εξεταστικές επιτροπές αναζητούν τους «υπεύθυνους» για την τραγωδία που βίωσε και βιώνει η χώρα μας και οι πολίτες της, αλλά μάταια. Όλοι μιλούν για «πολιτική» ευθύνη, αλλά και για «παραγραμμένα» αδικήματα (!), αδικήματα σε βάρος του λαού. Από την άλλη πλευρά οι Υπουργοί στη χώρα μας παρουσιάζονται «ανεύθυνοι», σαν να μην πήραν αυτοί τις αποφάσεις που δημιούργησαν την άθλια και επικίνδυνη κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει η χώρα μας.

Αλλά ποια είναι η ευθύνη των πολιτικών για την οποία γίνεται λόγος; Η λέξη «ευθύνη» προέρχεται από το ρήμα ευθύνω που σημαίνει «ισιώνω κάτι που είναι στρεβλό». Έτσι, η λέξη «ευθύνη» από την αρχαιότητα συνδέθηκε με το χρέος της λογοδοσίας, δηλαδή τον έλεγχο του συνόλου των πράξεων ή της γενικής συμπεριφοράς ή, ακόμη, και μιας ειδικής ενέργειας αυτού που λογοδοτεί. Αλλά η «ευθύνη» περιλαμβάνει και την έννοια της αδράνειας και της αδιαφορίας, για την αποχή από μια ενδεικνυόμενη ή σκόπιμη πράξη. Περιλαμβάνει, ακόμη, την επιλογή των μέσων και του τρόπου με τον οποίο επιδιώκεται η πραγμάτωση ενός σκοπού. Έτσι, η έννοια «ευθύνη» είναι γενική και καλύπτει όλες τις πράξεις ή παραλείψεις του κάθε μέλους μιας κοινωνίας, από τις πιο μηδαμινές μέχρι τις πιο σημαντικές και σπουδαίες που πρέπει να περιέχουν την υποχρέωση της λογοδοσίας. Από αυτό συνάγεται πως «ανεύθυνος» είναι ο άνθρωπος που δεν έχει συνείδηση των υποχρεώσεών του, αυτός που αδιαφορεί για τις συνέπειες των πράξεών του ή, στην καλύτερη περίπτωση, ο επιπόλαιος.

Αυτό είναι το περιεχόμενο που δίνει στη λέξη «ευθύνη» η κοινή γλώσσα. Έτσι, είναι «ανεύθυνος» ο γονιός που δε φροντίζει για την ανατροφή των παιδιών του, ο καθηγητής που παραμελεί τα διδακτικά του καθήκοντα, ο δικηγόρος που δε μελετά σε βάθος την υπόθεση που έχει αναλάβει, ο γιατρός που δεν παρακολουθεί την εξέλιξη της επιστήμης του, ο ηλεκτρολόγος που από επιπολαιότητα προκαλεί κάποιο βραχυκύκλωμα, ο απλός άνθρωπος που για αστεϊσμό ξεστομίζει κάποια κατηγορία που, όμως, μπορεί να βλάψει τον συνάνθρωπό του. Έχει ευθύνη ο επιστήμονας, ο παιδαγωγός, ο δημοσιογράφος κλπ. Η ευθύνη είναι το χρέος κάθε ανθρώπου να δίνει λόγο για τις πράξεις του και στον εαυτό του και στους άλλους, να δέχεται αγόγγυστα τις συνέπειές τους και να επανορθώνει με τον τρόπο που ορίζει ο νόμος και επιβάλλει η συνείδηση.

Αν, όμως, όλοι οι πολίτες έχουν ευθύνες, οι πολιτικοί έχουν περισσότερες ευθύνες-υποχρεώσεις, όπως έχουν και περισσότερα δικαιώματα, γιατί από τις αποφάσεις τους εξαρτάται η τύχη πολλών ανθρώπων. Ο πολιτικός είναι ο καπετάνιος του πλοίου της κοινωνίας και από τη στάση του εξαρτάται αν το ταξίδι θα είναι ασφαλές και ευχάριστο ή θα καταλήξει σε ναυάγιο. Γι’ αυτό ο πολιτικός οφείλει να κάνει πάντα το σωστό και το δίκαιο, το τίμιο, το ηθικό και, προπάντων, το ωφέλιμο και το χρήσιμο για το σύνολο, το κοινό συμφέρον που τάχθηκε να υπηρετεί. Οφείλει να αποδίδει σύμφωνα με τις ικανότητές του προς όφελός του αλλά και προς όφελος του συνόλου. Οφείλει να είναι «υπεύθυνος» και να λογοδοτεί για τις αποφάσεις και τις ενέργειές του.

Οι αρχαίοι απέδιδαν πολύ μεγάλη σημασία στην «ευθύνη» των αρχόντων. Μπορεί αυτοί να απολάμβαναν κάποια ειδική προστασία για την απρόσκοπτη άσκηση των καθηκόντων τους, ένα είδος «ασυλίας», να είχαν ορισμένα τιμητικά προνόμια, αλλά αυτοί βρίσκονταν κάτω από τον συνεχή έλεγχο του λαού που τους ανάγκαζε να λογοδοτούν. Η υποχρέωση αυτή του «λόγον διδόναι» πήγαζε από την αρχή ότι ανεύθυνον και αναζήτητον και ανεξέταστον ουδέν έστω των εν τη πόλει» (Αισχίνης, Κατά Κτησιφώντος, 22), δηλαδή από την αρχή πως κανένα από τα πολιτικά ζητήματα δεν είναι απαλλαγμένο από ευθύνη και δεν πρέπει να μένει χωρίς έρευνα και εξέταση, και από την επιθυμία κάθε ανθρώπου να ζει απαλλαγμένος από υποψίες. Για να φυλαχτεί ο λαός από τις καταχρήσεις της εξουσίας ασκούσε διαρκή έλεγχο στους πολιτικούς που τους θεωρούσε υπηρέτες του. Είναι χαρακτηριστικό πως ο Ξενοφών βάζει έναν Αθηναίο να λέει: « Οι πόλεις μεταχειρίζονται τους άρχοντες όπως εγώ τους υπηρέτες μου. Θέλω οι υπηρέτες μου να μου παρέχουν όλα όσα έχω ανάγκη και αυτοί να μην αγγίζουν τίποτε (Απομνημ. ΙΙ. 1, 9). Αλήθεια, οι δικοί μας άρχοντες ένιωσαν ποτέ υπηρέτες του λαού;

Οι άρχοντες στην αρχαία Αθήνα δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτε χωρίς την συγκατάθεση της Βουλής, που ενημερωνόταν από μια μόνιμη επιτροπή ελέγχου. Εννιά φορές τον χρόνο έπρεπε να πάρουν ψήφο εμπιστοσύνης από την Εκκλησία του δήμου, με κίνδυνο να παυτούν ή να οδηγηθούν στο δικαστήριο. Αλλά και όταν αποχωρούσε ένας άρχοντας από τη θέση του στο τέλος της θητείας του όφειλε να παρουσιάσει τους λογαριασμούς των χρημάτων που διαχειρίστηκε ή να υποβάλει μια υπεύθυνη δήλωση στην οποία δήλωνε πως δε διαχειρίστηκε δημόσιο χρήμα. Αν οι ελεγκτές διαπίστωναν κάποια κακοδιαχείριση, τότε κινούσαν δίκη εναντίον του είτε για κλοπή δημοσίων χρημάτων είτε δώρων, δηλαδή δωροδοκίας, είτε αδικίου, δηλαδή απιστίας περί την υπηρεσία. Να φανταστεί κανείς πως και ο μεγάλος πολιτικός Περικλής, όταν δεν μπόρεσε να δικαιολογήσει τα μυστικά κονδύλια που χρειάστηκε για τη διπλωματία του, κατηγορήθηκε για υπεξαίρεση δημοσίου χρήματος και καταδικάστηκε (Πλούταρχος, Περικλής, 23).

Αυτές όμως οι ασφαλιστικές δικλείδες δε βολεύουν τους άρχοντες της σύγχρονης ελληνικής δημοκρατίας. Εδώ ισχύει αυτό που έλεγε ένας φιλόσοφος-ίσως ο Δημόκριτος- ότι δηλαδή «Με την πολιτική οργάνωση που ισχύει σήμερα, είναι αδύνατο οι κυβερνήσεις να μην κάνουν το κακό, ακόμη κι αν είναι εξαίρετες από κάθε άποψη* γιατί συμβαίνει με αυτές ό τι και με τον αετό που τον τρώνε τα παράσιτα» (Στοβαίος, Ανθολόγιο, XLVI, 48). Οι πολιτικοί στη χώρα μας είναι υπεράνω του νόμου, είναι «το κράτος», όπως έλεγαν οι Λουδοβίκοι της Γαλλίας, δεν υπόκεινται και δεν πρέπει να υπόκεινται σε κανένα έλεγχο, είναι «ελέω Θεού» βασιλείς και απολαμβάνουν μια ιδιότυπη, σχεδόν ιερή, ασυλία! Ομολογούν ότι χρηματίστηκαν, αλλά κανείς δεν έχει το δικαίωμα να τους τιμωρήσει! Αυτά όλα είχαν σαν αποτέλεσμα ο λαός να μην τρέφει κανένα αίσθημα σεβασμού απέναντί τους, να μην τους έχει σε καμιά υπόληψη και να καμαρώνει περιφρονώντας τους. Οφείλουν, λοιπόν, οι πολιτικοί μας να σώσουν την αξιοπρέπεια τη δική τους και του πολιτικού συστήματος, που δεν έχουν κανένα δικαίωμα να εξευτελίζουν. Θα μπορέσουν; Υπάρχει τόσο μεγάλη φθορά συνειδήσεων σε όλους τους τομείς της κοινωνικής και πολιτικής ζωής της χώρας μας και σε όλα τα επίπεδα που πολύ αμφιβάλλω…