Στο Α΄ Μέρος του άρθρου αναφερθήκαμε στον σημαντικό ρόλο που καλείται να διαδραματίσει η οικογένεια στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του παιδιού στα προσχολικά χρόνια της ζωής του, αλλά και στην αδυναμία της να ανταποκριθεί με επιτυχία σε αυτό τον ρόλο. Έτσι το παιδί παραδίδεται στον δεύτερο σημαντικό παιδευτικό παράγοντα, δηλαδή το σχολείο, εντελώς απροετοίμαστο. Πολλοί αρχαίοι διανοούμενοι έχουν τονίσει τη σημασία του σχολείου και της άσκησης στη διαμόρφωση του ενάρετου βίου και στην ηθική τελείωση του ανθρώπου . Ο Δημόκριτος τόνιζε πως «οι πιο πολλοί γίνονται ενάρετοι με την άσκηση παρά από τη φύση» (Diels-Kranz , Αποσπ. Προσωκρ., ΙΙ 68 Β, 242 «πλέονες εξ ασκήσιος αγαθοί γίγνονται ή εκ φύσιος) και ο σοφιστής Πρωταγόρας υποστήριζε πως «η αρετή δεν αποκτιέται με αυτόματο τρόπο και δεν εμφανίζεται από μόνη της, αλλά είναι αποτέλεσμα διδασκαλίας και φροντίδας» (Πλάτων, Πρωταγ., 323 c: ου φύσει ουδέ από του αυτομάτου, αλλά διδακτή και εξ επιμελείας παραγίγνεται τοις ανθρώποις). Την ίδια άποψη φαίνεται πως τελικά διαμόρφωσε και ο Αριστοτέλης που έλεγε πως «καμιά από τις ηθικές αρετές δεν αποκτά ο άνθρωπος από τη φύση του» (Ηθικ. Νικομ. 1103 α 5-6 , 15-19 : ουδεμία των ηθικών αρετών φύσει ημίν παραγίγνεται).  

Ο Ξενοφών πάλι τόνιζε πως η ‘απαιδευσία και η άγνοια’ οδηγεί στην αδικία και έλεγε πως όλες οι ανθρώπινες αρετές ‘μαθήσει και μελέτη αυξάνονται’ ( Απομν., Β ΥΙ 39), ενώ ο Πλάτων δίδασκε πως «η σωστή παιδεία δημιουργεί φύσεις ενάρετες και οι χρηστοί χαρακτήρες, αν λάβουν χρηστή παιδεία, γίνονται ακόμη καλύτεροι από πριν» (Πολ., Δ 424 a: παίδευσις χρηστή φύσεις αγαθάς εμποιεί, και αυ φύσεις χρησταί τοιαύτης παιδείας αντιλαμβανόμεναι έτι βελτίους των προτέρων φύονται). Ο Πλάτων ακόμη τόνιζε πως ο άνθρωπος είναι ένα ήμερο ζώο και αν τύχει σωστή και επιμελημένη παιδεία, γίνεται θεϊκότατο και ημερότατο, αν όμως δεν ανατραφεί ικανοποιητικά ή αν ανατραφεί με κακό τρόπο, γίνεται το πιο άγριο ζώο από αυτά που τρέφει η γη (Νόμ. ΣΤ 766 a).  

Είναι χαρακτηριστικό πως ο Πλάτων, όπως και όλος ο αρχαίος ελληνικός στοχασμός, συνδέει στενά την παιδεία με την πολιτική, την Παιδαγωγική επιστήμη με την Πολιτική τέχνη, και πιστεύει πως η «ορθή Πολιτεία» περνά μέσα από την «ορθή Παιδεία». Τούτο φαίνεται από το γεγονός πως στον διάλογό του Θεάγης αυτός συνδέει το άτομο με το σύνολο μέσω του αξιακού θεσμού της παιδείας και λέει επιγραμματικά «ου γαρ έστι περί ο,του θειοτέρου αν άνθρωπος βουλεύοιτο ή περί παιδείας και αυτού και των αυτού οικείων’, δηλ. ότι δεν υπάρχει τίποτε πιο θείο το οποίο θα μπορούσε να σκεφτεί ο άνθρωπος από την παιδεία του και την παιδεία των δικών του (122 b).  

Ο ίδιος φιλόσοφος όμως ορίζει και το περιεχόμενο και τον χαρακτήρα της παιδείας για την οποία μιλά. Αυτός θεωρεί πραγματική και αληθινή παιδεία αυτή που προικίζει τους νέους με δικαιοσύνη και σοφία - μετά νου και δίκης - και τους κάνει να επιθυμούν να γίνουν τέλειοι πολίτες καλλιεργώντας το λεγόμενο κοινωνικό και πολιτειακό ιδεώδες, και όχι αυτή που αποβλέπει στον πλουτισμό ή την απόκτηση πολιτικής δύναμης και εξουσίας, γιατί, όπως λέει, μια τέτοια παιδεία δεν αρμόζει σε ελεύθερους ανθρώπους (Νόμ. Α 643 e - 644 a). Αυτή την παιδεία ύμνησαν οι αρχαίοι Έλληνες διανοητές και εξήραν τον αποφασιστικό ρόλο που μπορεί αυτή να διαδραματίσει στην ατομική και κοινωνική ανάπτυξη και ευτυχία. Τι, όμως, συμβαίνει σήμερα;  

Η εκπαίδευση είναι μια συναινετική διαδικασία και αυτή η μορφή δεν υπάρχει σήμερα. Οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί από συνεργάτες που επιδιώκουν τον ίδιο στόχο έχουν μετατραπεί σε εχθρούς. Δεν εμπιστεύεται ο ένας τον άλλο! Δεν υπάρχει γονιός που να ανοίγει την ψυχή του στον δάσκαλο ή τον καθηγητή, να του αποκαλύπτει τις αδυναμίες του παιδιού του και να συνεργάζεται με αυτόν για την αντιμετώπισή τους. Οι δάσκαλοι στην ουσία καλούνται να συνεχίσουν το αναντικατάστατο της θυσιαστικής πατρότητας και μητρότητας στο θέμα της αγωγής, να αναπληρώσουν το έλλειμμα αγάπης με το οποίο το παιδί έρχεται στο σχολείο. Για να το κάνει όμως αυτό ο δάσκαλος πρέπει να δει το έργο του ως λειτούργημα και όχι ως επάγγελμα. Γίνεται, όμως αυτό; Δυστυχώς όχι! Ο γονιός επισκέπτεται το σχολείο μόνο για να πάρει τον έλεγχο του παιδιού του ή για να «μαλώσει» τον δάσκαλο για κάτι το «ανάρμοστο» που, κατά την κρίση του, έκανε αυτός σε βάρος του παιδιού του! Ο γονιός δεν έχει συνειδητοποιήσει πως, αν εκείνος έδωσε στο παιδί το «ζην», ο δάσκαλος το προετοιμάζει για κάτι πιο σημαντικό, το «ευ ζην». Σήμερα ο εκπαιδευτικός είναι τελείως αποδυναμωμένος. Και σε αυτό τεράστια ευθύνη φέρει η Πολιτεία. Δεν είναι λίγα τα παραδείγματα που εκπαιδευτικοί συλλαμβάνονται, γιατί, δήθεν, «αγριοκοίταξαν» ή «γλυκοκοίταξαν» μαθητές ή μαθήτριες και σύρονται με χειροπέδες στα αστυνομικά τμήματα προς μεγάλη ικανοποίηση πολλών γονέων! Θυμάμαι την περίπτωση γονιού που κλήθηκε στο σχολείο, για να συζητήσει με το Διευθυντή ένα πρόβλημα ηθικής που αφορούσε την κόρη του και αυτός αντέδρασε λέγοντας «και τι σε νοιάζει εσένα; Να κοιτάς τα δικά σου τα παιδιά». Αν τέτοια περιστατικά δεν μαραίνουν τον ενθουσιασμό των εκπαιδευτικών χωρίς τον οποίο δεν είναι δυνατό να ανταποκριθούν αποτελεσματικό στο έργο τους, τότε τι τον μαραίνει;  

Και δεν είναι μόνο αυτά. Είναι και τα παραδείγματα που παρέχει στα παιδιά η ίδια η κοινωνία. Ο Τζέημς Μάλνγουιν έλεγε πως «τα παιδιά ποτέ δεν κατάφεραν καλά να ακούνε τους μεγάλους, αλλά ποτέ δεν απέτυχαν να τους μιμούνται». Όταν, λοιπόν, τα παιδιά βλέπουν πολιτικούς, δικαστικούς, ιερωμένους, αστυνομικούς, και μάλιστα ανώτατων βαθμίδων, να «δαιμονίζονται», γιατί να μη «δαιμονιστούν» και αυτά; Η Πολιτεία γνωρίζει το σωστό, αλλά διστάζει για ευνόητους λόγους να πάρει τα απαραίτητα μέτρα. Πολλές φορές μάλιστα θεσπίζει νόμους, αλλά ποτέ δεν τους υλοποιεί! Εδώ και πολλά χρόνια έχει θεσπίσει τον θεσμό του ψυχολόγου σε κάθε σχολείο. Αλλά ποτέ δεν εφαρμόστηκε αυτός ο θεσμός, γιατί μπορεί να είναι «σωτήριος», αλλά είναι δαπανηρός. Αλλά και όπου υπάρχει ψυχολόγος, οι μαθητές δεν τον εμπιστεύονται και δεν του αποκαλύπτουν τα προβλήματά τους που δεν είναι λίγα. Σήμερα συμβαίνει τα σχολεία να βγάζουν πολυμαθείς ακόλαστους, κι ένας πολυμαθής κι ακόλαστος είναι πολύ πιο επικίνδυνος από έναν αμαθή αλλά σώφρονα. Ας μη κατηγορούμε, λοιπόν, τα παιδιά και ας μη προσπαθούμε να τα διορθώσουμε. Ας προσπαθήσουμε να διορθώσουμε τον εαυτό μας. Τότε και αυτά από μόνα τους θα διορθωθούν….. Αν δεν γίνει αυτό, τότε θα συνεχίσουμε να θρηνούμε πάνω στα πτώματα των παιδιών που πέφτουν θύματα της παιδικής εγκληματικότητας.