Οι Λατίνοι έλεγαν «primum vivere, deinde philosophare», που σημαίνει «πρώτα να ζεις και μετά να φιλοσοφείς». Κι επειδή εμείς κάτω από τις παρούσες συνθήκες δεν ζούμε πραγματικά -ζωή για τον άνθρωπο σημαίνει ύπαρξη και δημιουργία. Τα ζώα απλώς ζουν, ενώ ο άνθρωπος υπάρχει- και δεν μπορούμε να φιλοσοφήσουμε ας αρκεστούμε στη θεώρηση της φιλοσοφίας άλλων. Όταν ήρθε στον Κρέοντα η πληροφορία της ταφής του Πολυνείκη από τον άγνωστο ακόμη παραβάτη της διαταγής του στην Αντιγόνη του Σοφοκλή ο Χορός αντιδρά με ένα υπέροχο Χορικό, το Α΄ Στάσιμο (στ. 332-375). Αυτό αρχίζει με την επιγραμματική φράση «Πολλά τα δεινά κουδέν ανθρώπου δεινότερον πέλει», που σημαίνει «Πολλά είναι τα φοβερά πράγματα που υπάρχουν στον κόσμο// αλλά δεν υπάρχει τίποτε πιο φοβερό από τον άνθρωπο».

Φοβερό πράγμα ο άνθρωπος! Ο Χορός εξηγεί τον χαρακτηρισμό του αναφερόμενος στις μέχρι τότε κατακτήσεις του ανθρώπου. Τον βλέπει ως κυρίαρχο του φυσικού περιβάλλοντος και μιλά για την επικράτησή του πάνω στο υγρό στοιχείο και τη θάλασσα με την ανάπτυξη της ναυτικής τέχνης και για την αξιοποίηση της ξηράς με τη γεωργική απασχόληση. Από τον αγώνα του ανθρώπου ενάντια στην άψυχη φύση ο Χορός περνά στον νικηφόρο αγώνα του απέναντι στην έμψυχη φύση και αναφέρεται στην ικανότητά του να συλλαμβάνει ζώα που ζουν στον αέρα, στη ξηρά και στη θάλασσα και να εκμεταλλεύεται αυτά με το κυνήγι, την τέχνη της εξημέρωσης των ζώων και τη χρήση του αλόγου και του ταύρου στη γεωργία.

Στη συνέχεια ο Χορός μετακινείται στον χώρο των κοινωνικών και πνευματικών κατακτήσεων του ανθρώπου και από τις τέχνες που αντικατοπτρίζουν κυρίως το ατομικό και προσωπικό ενδιαφέρον του περνά σε εκείνες τις επινοήσεις που εξυπηρετούν το γενικό καλό. Ο άνθρωπος προβάλλει εδώ ως ο επινοητής των κοινωνικών και πολιτικών αξιών και θεσμών της γλώσσας ως μέσου επικοινωνίας, της προοδευτικής σκέψης, της κοινωνικής συμβίωσης και της τέχνης της προστασίας απέναντι στις φυσικές αντιξοότητες.

Το Χορικό αυτό θεωρείται έκφραση της ποιητικής μεγαλοφυΐας και της καλλιτεχνικής ευαισθησίας του μεγάλου τραγικού ποιητή και πιστεύεται πως, αν συμπεριλαμβανόταν αυτοτελές σε μια ποιητική ανθολογία, θα μπορούσε να καθιερώσει τον δημιουργό του ως έναν από τους μεγαλύτερους ποιητές της ανθρωπότητας. Έχει χαρακτηριστεί ως «Ύμνος στο μεγαλείο του ανθρώπου» (a hymn to man’s greatness), ως «Θριαμβευτικό άσμα του πολιτισμού» (Triumph-song of culture) και ως «Προβληματισμός πάνω στην τραγική μοίρα του ανθρώπου» (A speculation on the tragic essential of man). Θαρρώ πως ο τελευταίος χαρακτηρισμός συμφωνεί περισσότερο με το περιεχόμενο του Χορικού. Ο Χορός μπορεί να εκφράζει τον θαυμασμό του για τα καταπληκτικά επιτεύγματα του ανθρώπου, μπορεί να τονίζει πως αυτός «στις αρρώστιες του κορμιού // που γιατρειά δεν είχαν// βρήκε το γιατρικό» (στ. 364-365: νόσων δ’ αμηχάνων φυγάς// ξυμπέφρασται), αλλά προσθέτει πως «μόνο απ’ το Χάρο γλιτωμό ποτέ του δεν θα βρει» (στ. 361-362: Άιδα μόνον // φεύξιν ουκ επάξεται).

Διερωτάται κανείς τι θα έγραφε ο Σοφοκλής, αν ζούσε τώρα και αν βίωνε την κατάσταση που βιώνουμε εμείς. Ο άνθρωπος μπορεί να έχει γίνει Υπεράνθρωπος, αλλά έχει λησμονήσει τη φύση του. Και αυτό του το υποδεικνύει ένας απλός ιός που ρίχνει τα βέλη του και ο άνθρωπος δεν ξέρει πώς να τον αντιμετωπίσει. Η πανδημία έχει εξευτελίσει τον άνθρωπο και του υποδεικνύει τη μηδαμινότητά του. Ο άνθρωπος έχει λησμονήσει πως «και των θνητών η γενεά των φύλλων ομοιάζει» (Όμηρος Ζ 146: οίη περ φύλλων γενεή, τοίη δε και ανδρών), πως ο άνθρωπος είναι ένα τίποτε, ένα μηδέν, «σκιάς όναρ», όνειρο σκιάς, όπως έλεγε και ο Πίνδαρος (Πυθ. VΙΙΙ 95-96), πως «όμοιοι είμαστε και εμείς μ’ όσα γεννά φύλλα η πολυανθισμένη άνοιξη» (Μιμν. D 2, 1-2: ημείς δ’ οία τε φύλλα φύει πολυάνθεμος ώρη έαρος). Ξέχασε ο άνθρωπος πως είναι θνητός και πίστεψε πως μπορεί να παραβιάζει την τάξη που υπάρχει στο Σύμπαν. Αν ο άνθρωπος είχε αυτή τη συνείδηση, ίσως να μην πάθαινε αυτά που παθαίνει τώρα. Ο άνθρωπος δεν θα τραβούσε αυτά που τραβά αν, όπως συμβούλευε ο Σωκράτης, έβαζε μπροστά του μια πινακίδα που θα έλεγε «άνθρωπε μέμνησο θνητός ων», άνθρωπε να θυμάσαι πως είσαι θνητός.

Οι αρχαίοι μας πρόγονοι σίγουρα θα έδιναν κάποια θεολογική ερμηνεία σε αυτά που συμβαίνουν στη ζωή μας. Κι εδώ έρχεται στο νου μου ο Ησίοδος στο έργο του οποίου Έργα και Ημέραι (στ. 109-201) απαντά η πρώτη θεωρία για ην εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού. Εκεί ο Ησίοδος μιλά για τα τέσσερα ανθρώπινα γένη, το χρυσό, το αργυρό, ο χάλκινο και το σιδερένιο που αντιστοιχεί στους Δωριείς που με τα όπλα τους τα σιδερένια κατέστρεψαν το Μυκηναϊκό πολιτισμό. Τότε, λέει ο Ησίοδος, επικράτησε η αδιαφορία και η κακία, η έλλειψη ψυχικής επαφής, η επικράτηση της αδικίας και η ικανοποίηση του ατομικού συμφέροντος. Από αυτό το γένος φαίνεται πως καταγόμαστε και εμείς. Γιατί τι από όλα τα παραπάνω λείπει από τη ζωή μας;

Ο άνθρωπος ξέφυγε από τη φύση του, παραβίασε την τάξη που επικρατεί στο Σύμπαν και κάποιος του το υπενθυμίζει. Και αυτό δεν συμβαίνει τώρα για πρώτη φορά! Κάθε λίγο και λιγάκι έρχεται με κάποιο τρόπο αυτή η υπενθύμιση και ο άνθρωπος την πληρώνει πολύ ακριβά! Δεν είναι άσχετο το γεγονός πως ο κορονοϊός πλήττει με πιο οδυνηρό και συμβολικό τρόπο τα πιο ισχυρά κράτη με πρώτη την Υπερδύναμη (;) Αμερική. Η περηφάνια της έπρεπε να ταπεινωθεί. Αυτή γελοιοποιήθηκε, γιατί δεν μπόρεσε να αντιμετωπίσει έναν ιό! Αντίθετα, μικρές και αδύναμες χώρες, όπως η δική μας, δεν υπέστησαν μεγάλη φθορά. Το δίδαγμα από αυτή την περιπέτεια έπρεπε να το πάρουν οι «Μεγάλοι» και οι «Δυνατοί» μήπως αλλάξουν συμπεριφορά.

Θα μου πει κανείς ότι οι επιστήμονες οι δικοί μας ενήργησαν πιο σωστά και πιο αποτελεσματικά. Ναι, αλλά σύμφωνα και με τους αρχαίους οι θεοί παρεμβαίνουν στη ζωή του ανθρώπου και την ρυθμίζουν, όπως εκείνοι νομίζουν και όπως πρέπει. Οι επιστήμονές μας εφήρμοσαν μια αποτελεσματική τακτική, αλλά, σύμφωνα και με τον Όμηρο, μια καλή σκέψη και απόφαση, όπως και μια κακή σκέψη και απόφαση πηγάζει από επενέργεια του θείου. Ο Όμηρος λέει πως, όταν ο Αχιλλέας αποφάσισε να καλέσει σε συνέλευση τους Αχαιούς στην Α΄ Ραψωδία της Ιλιάδας, για να εξετάσουν το πρόβλημα του λοιμού, ενός ιού που με παρέμβαση του Απόλλωνα έπεσε στο στρατόπεδο των Αχαιών και τους αποδεκάτιζε, όπως κάνει ο κορονοϊός τώρα, η Ήρα έβαλε στο μυαλό του αυτή την ιδέα. Ας μη ξεχνούμε πως, όπως λέγεται, «μωραίνει κύριος ον βούλεται απολέσαι» και ας ευχηθούμε η κυβέρνηση και οι επιστήμονές μας να παίρνουν πάντα τις σωστές και σωτήριες αποφάσεις, όπως έχουν κάνει μέχρι τώρα.