Στην εποχή μας η βία έχει λάβει ανεξέλεγκτες διαστάσεις και εκδηλώνεται με πολλούς τρόπους σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δράσης και σε όλες τις ηλικίες και των δύο φύλων. Εκδηλώνεται στο σχολείο, εκδηλώνεται στα γήπεδα, εκδηλώνεται στον πολιτικό στίβο, εκδηλώνεται μέσα στην ίδια την οικογένεια! Δίκαια , λοιπόν, αυτό το φαινόμενο κοινωνικής παθογένειας απασχολεί τους ειδικούς και μη, την ίδια την Πολιτεία που ψάχνει να βρει τρόπους για την αντιμετώπισή του. Πολλοί υποστηρίζουν πως, για να αντιμετωπιστεί το φαινόμενο αυτό πρέπει τα παιδιά ή οι γονείς να «εκπαιδευτούν» κατάλληλα ή πως η «εκπαίδευση» μπορεί να συμβάλει στην αντιμετώπιση του φαινομένου. Άλλοι , πάλι, υποστηρίζουν πως το φαινόμενο αυτό είναι «θέμα παιδείας» και πως η σωστή «παιδεία» θα μπορούσε να το αντιμετωπίσει.

Τι, όμως, σημαίνουν οι όροι «εκπαίδευση» και «παιδεία»; Σύμφωνα με τα εγκυρότερα λεξικά «εκπαίδευση» είναι «η συστηματική διαδικασία μετάδοσης γνώσεων και ανάπτυξης δεξιοτήτων σχετικά με συγκεκριμένο αντικείμενο» και «ο θεσμός που αποσκοπεί στη συστηματική διδασκαλία μαθητών και σπουδαστών , την ανάπτυξη των πνευματικών, σωματικών και ηθικών ικανοτήτων του ανθρώπου μέσα από ειδικά ιδρύματα (σχολεία)» (Μπαμπινιώτης). Από την άλλη πλευρά, «παιδεία» είναι «η συστηματική παροχή γνώσεων , η διαδικασία αγωγής που στοχεύει στην άνοδο του πνευματικού επιπέδου κάποιου» ή «ό τι έχει αποκομίσει κανείς ως αποτέλεσμα μαθήσεως , οι ποικίλες πνευματικές επιδράσεις που έχει δεχτεί» ή « η ποιότητα της ανατροφής κάποιου, η πνευματική και ηθική του αγωγή» ή, ακόμη, «το δημόσιο σύστημα μαζικής ισότιμης παροχής γνώσεων στα μέλη ενός συνόλου, το κρατικό εκπαιδευτικό σύστημα» (Μπαμπινιώτης).

Από την «επίσκεψη των ονομάτων» φαίνεται πως οι όροι «εκπαίδευση» και «παιδεία» αποτελούν τεμνόμενους κύκλους και σε πολλά σημεία τους ταυτίζονται. Όμως, «παιδεία» δεν είναι οι γνώσεις. Δεν είναι αυτά που τα παιδιά μαθαίνουν στο σχολείο, αλλά, όπως είπε κάποιος σοφά, αυτό που μένει στην ψυχή του παιδιού, όταν λησμονήσει όλα όσα έμαθε στο σχολείο Η εκπαίδευση είναι ένας παράγοντας, ένα μέσο, αγωγής και παιδείας. Μπορεί να συμβάλει στη σωματική και ψυχοπνευματική ανάπτυξη του ανθρώπου, τη διαμόρφωση και ολοκλήρωση της προσωπικότητάς του, όπως ακριβώς η οικογένεια, το περιβάλλον, οι παρέες, η εκκλησία, ο στρατός, τα Μ.Μ.Ε. κ.λπ. Από αυτή την άποψη θα μπορούσε να πει κανείς πως η «εκπαίδευση» θα μπορούσε να βοηθήσει στην αντιμετώπιση του φαινομένου της βίας, όπως και κάθε άλλου φαινομένου κοινωνικής και πολιτικής παθογένειας α) αν αυτή λειτουργεί σωστά και β) αν οι άλλοι παράγοντες αγωγής και παιδείας δεν αντιστρατεύονται το έργο της. Γιατί σήμερα, όπως έχει πει κάποιος, τα σχολεία αδυνατούν να παίξουν τον ρόλο τους και τελικά βγάζουν στην κοινωνία «έξυπνους διαβόλους». Το σχολείο έχει σήμερα πλήρως απαξιωθεί. Παλαιότερα οι γονείς έλεγαν πως στέλνουν τα παιδιά τους στο σχολείο , να γίνουν άνθρωποι. Αργότερα έλεγαν πως τα στέλνουν για να μάθουν γράμματα. Σήμερα λένε πως στέλνουν τα παιδιά απλώς, για να πάρουν ένα χαρτί! Δυστυχώς, η γνώση είναι «μέσο αγαθό». Μπορεί να ωφελήσει αλλά μπορεί και να βλάψει τον άνθρωπο. Η αξία της εξαρτάται από τον τρόπο που θα τη χρησιμοποιήσει ο κάτοχός της, και αυτός πάλι εξαρτάται από την ηθική του ποιότητά του.

Και ο Πλάτων υποστήριζε πως η σωστή παιδεία μπορεί να βοηθήσει τον άνθρωπο να βελτιώσει τη ζωή του. «Οι ορθώς πεπαιδευμένοι», έλεγε, « σχεδόν τι αγαθοί γίγνονται» (Νόμοι 644 α), δηλαδή αυτοί που λαμβάνουν σωστή αγωγή και εκπαίδευση γίνονται ενάρετοι. Και θεωρούσε «σωστή παιδεία» αυτή που κάνει τους ανθρώπους από την παιδική τους ηλικία ενάρετους, προικισμένους με σοφία και δικαιοσύνη ( μετά νου και δίκης), ώστε να επιθυμούν και με πάθος να επιδιώκουν να γίνουν τέλειοι πολίτες που ξέρουν καλά και να άρχουν και να άρχονται με δικαιοσύνη, όχι αυτή που αποβλέπει στον πλουτισμό ή την απόκτηση πολιτικής δύναμης και εξουσίας ή παρέχει σοφία άδικη και παράλογη. Και θεωρούσε ενάρετο άνθρωπο ο Πλάτων αυτόν που έχει συνέπεια λόγων και έργων, γιατί, όπως παρατηρούσε ο Δημόκριτος, «πολλοί δρώντες τα αίσχιστα λόγους αρίστους ασκέουσιν» (Στοβαίος, Ανθολόγιο, ΙΙ ΧV, 33), δηλαδή πολλοί, ενώ κάνουν τα πιο αισχρά πράγματα, λένε τα καλύτερα λόγια. Έλεγε ο Πλάτων πως νιώθει πολύ μεγάλη χαρά, όταν ένας άνθρωπος μιλώντας για την αρετή έχει πετύχει την πιο όμορφη αρμονία στη ζωή του, τα λόγια του να συμφωνούν με τις πράξεις του ( Λάχης, 188 , c, d).

Ο Ισοκράτης, πάλι, ορίζοντας τον «πεπαιδευμένο άνδρα, του αποδίδει ένα σύνολο από διανοητικές και προπάντων ηθικές αρετές και λέει: «Ονομάζω, λοιπόν, ‘πεπαιδευμένους’ εκείνους που είναι σε θέση να εκτιμούν και να αξιολογούν ορθά τα καθημερινά περιστατικά και να χρησιμοποιούν με επιτυχία τις ευκαιρίες και μπορούν έτσι να εξυπηρετούν το συμφέρον τους* εκείνους που συμπεριφέρονται σωστά και δίκαια σε όλους, δε στενοχωριούνται αν οι άλλοι τους δείχνουν αντιπάθεια ή τους φέρνονται ακατάδεκτα και δείχνουν κατανόηση και ανοχή στους άλλους* εκείνους που δεν παραδίδονται στις ηδονικές απολαύσεις και δεν τους γονατίζουν οι συμφορές , αλλά αντιμετωπίζουν αυτές σαν άντρες και, το κυριότερο, εκείνους που οι ευτυχίες δεν τους διαφθείρουν τον χαρακτήρα ούτε τους κάνουν διαφορετικούς από αυτό που είναι ούτε περήφανους, αλλά μένουν όπως ήταν γνωστικοί και η χαρά για τ’ αγαθά που απόκτησαν τυχαία είναι ίδια με αυτή που έχουν για τα αγαθά που είχαν από πριν» (Παναθηναϊκός 30-32). Αυτόν τον πρακτικό και ηθικό εξοπλισμό θεωρεί Ισοκράτης περιεχόμενο της ορθής Παιδείας. Με λίγα λόγια της δίνει ανθρωπιστικό χαρακτήρα.

Είναι λοιπόν σημαντικός ο ρόλος που καλείται να παίξει η «εκπαίδευση» και «η παιδεία» στην αντιμετώπιση των διαφόρων κοινωνικών προβλημάτων. Ο σοφιστής Αντιφώντας τόνιζε πως «πρώτον των εν ανθρώποις εστί παίδευσις…», πως η παιδεία είναι το πρώτο και πιο σημαντικό ανάμεσα στα ανθρώπινα αγαθά. Πρέπει , λοιπόν, η Πολιτεία και ο νομοθέτης να ενδιαφέρεται για την παιδεία των νέων , αν θέλουν το καλό, γιατί η βελτίωση του ήθους γίνεται αιτία να βελτιωθεί και η Πολιτεία και η ζωή.