Λίγο μετά το 500 π.Χ. γεννιούνται σχεδόν ταυτόχρονα δύο σημαντικοί άνθρωποι, ο ένας στα Άβδηρα (ο Πρωταγόρας) και ο άλλος στους Λεοντίνους της Σικελίας (ο Γοργίας), που έμελλε να κάνουν την πιο βαθιά τομή στην παιδαγωγική, τη ρητορική και την ιστορία της σκέψης.

Είναι οι λεγόμενοι σοφιστές, που αμφισβήτησαν τη δογματική σκέψη και έβαλαν στο κέντρο της πολιτικής πραγματικότητας τον άνθρωπο. Πήραν, όπως ελέχθη, τη φιλοσοφία από το αντικείμενο και την τοποθέτησαν στο υποκείμενο.

Από αυτούς στην ουσία ξεκινάει και το φιλοσοφικό κίνημα του «σκεπτικισμού». Ο Πρωταγόρας έλεγε ότι «παντί λόγω λόγος αντίκειται» (σε κάθε λόγο μπορεί να αντιπαρατεθεί ένας ίσος λόγος, ένα αντίθετο επιχείρημα) και ο Γοργίας διακήρυττε ότι «στην ουσία δεν υπάρχει (αντικειμενική) γνώση, αλλά μόνο πίστη».
Εκατό πενήντα χρόνια αργότερα ο Πύρρων ο Ηλείος (365-270 π.Χ.) διαμόρφωσε όλη αυτή τη σκεπτική αμφιβολία σε φιλοσοφικό σύστημα (τον Πυρρωνισμό), καίτοι ο ίδιος δεν έγραψε τίποτα. Ο Πύρρων έλεγε ότι όλα τα πράγματα μάς είναι απρόσιτα («ακαταληψία») και οφείλουμε να απέχουμε από κάθε κρίση («εποχή») για να εξασφαλίσουμε την απώτερη ευδαιμονία («αταραξία»). Ο Λουκιανός στο έργο του «Βίων πράσις» σατιρίζει με ανελέητο τρόπο τους μεγάλους φιλοσόφους και μεταξύ αυτών και τον Πύρρωνα, ο οποίος φαίνεται να λέει ότι «βάζει στη ζυγαριά τα επιχειρήματα και όταν βρεθούν ισοβαρή, τότε αγνοεί ποιο είναι το πιο αληθινό».

Τρίτη γενιά φιλοσόφων μετά τον Πύρρωνα, ο Σέξτος ο Εμπειρικός, γιατρός και σκεπτικός φιλόσοφος, διατύπωσε σε δυο βιβλία του τα ίδια πράγματα. Ανάμεσα μάλιστα στα χειρόγραφά του βρέθηκε μια πραγματεία αγνώστου συγγραφέα με τον τίτλο «Δισσοί λόγοι», που εικάζεται ότι απηχεί τις απόψεις περί δισσών λόγων του Πρωταγόρα.

Τι μας λέει αυτό το κείμενο; Μας λέει πράγματα τολμηρά και αιρετικά. Περιγράφει αυτές τις διπλές επιχειρηματολογίες πάνω στη σχέση ορισμένων διακριτών εννοιών, όπως «το καλό και το κακό», «το έντιμο και το άτιμο», «το δίκιο και το άδικο», «η αλήθεια και το ψέμα» και στο τέλος «το εάν είναι διδακτή η αρετή», ένα θέμα που είχε τόσο πολύ απασχολήσει και τους σοφιστές και τον Πλάτωνα, και που βέβαια ήταν άμεσα εξαρτημένο από την παιδαγωγική δραστηριότητα των σοφιστών.

Ο λόγος του είναι τολμηρός. Ζωγραφίζει τις αμφιβολίες με μιαν αναμφίβολη σκοπιμότητα να καταδείξει την ατέρμονη σχετικότητα των ανθρωπίνων πραγμάτων και των ανθρωπίνων σχέσεων. Ξεσκεπάζει με τα παραδείγματά του απροκάλυπτα την κοινωνία τόσο που βλέπουμε τη φόδρα της.
Λέει λ.χ. «η νόσος είναι για τους ασθενείς κακό, αλλά για τους γιατρούς καλό»(!).
«Ο θάνατος για τους τεθνεώτες είναι κακό, αλλά για τους εργολάβους κηδειών (ενταφιοπώλαι) και τους νεκροθάφτες (τυμβοποιοί) καλό».

«Η γεωργία, αν έχει καλή σοδειά, είναι καλή για τους γεωργούς αλλά κακή (!) για τους εμπόρους».
Σοκάρουν οι διαπιστώσεις, αλλά δυστυχώς έτσι είναι δομημένη αιώνια η κοινωνία.
Αυτή η απόλυτη σχετικότητα αναπαρίσταται τόσο ενοχοποιητικά στο πεδίο «έντιμο-άτιμο»: «Το να σκοτώνεις γνωστούς σου είναι επονείδιστο, να σκοτώνεις εχθρούς είναι ανδρεία»(!).
Θα πρέπει να παραδεχτούμε ότι αυτή η μανιχαϊστική παρουσία και διαδραστική λειτουργία του καλού και του κακού δεν είναι μόνο γνώρισμα της ηθικής, αλλά και της φύσης ολόκληρης.

Η Εμπεδόκλεια «φιλότης» αντιμάχεται διαρκώς το «νείκος». Η ευημερία του ενός είναι η δυστυχία και ο διωγμός του άλλου. Από ό,τι χαλάει φτιάχνεται κάτι καινούριο. Έτσι πορεύεται ο άνθρωπος κι ο κόσμος από τα όνειρά του αλλά και από τα λάθη του, κι αλίμονό του αν ζούσε ακόμα στον παράδεισο και δεν είχε εκβληθεί…
Ακόμα και οι πολιτικές κοσμοθεωρίες σ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας αυτόν και μόνο το στόχο έχουν, δηλαδή το πώς (και το γιατί) να ισορροπήσουν και να εναρμονίσουν τη «διαφορά δυναμικού» μέσα σε μια κοινωνία.

Και προχωράει το βιβλίο σε ποικίλα και ήσσονος βαρύτητας θέματα. «Η δερματοστιξία (τατουάζ) για τους Θράκες ήταν κόσμημα, για τους Έλληνες ντροπή».
«Για τους Λυδούς και τους Πέρσες η θηλυπρέπεια και η μοιχεία, ακόμα και η συγγενογαμία, είναι θεμιτά, για τους Έλληνες είναι ανεπίτρεπτα».
«Αν κλέψει κάποιος είναι εγκληματίας, εάν όμως κλέψει το σκοινί ή το μαχαίρι από κάποιον που θέλει να αυτοκτονήσει, τότε είναι αγαθοεργός».

Πρόκειται για περιπτώσεις που προβληματίζουν και «κεντρίζουν» την έννοια του δικαίου. Με τι καρδιά πράγματι μπορεί κανείς να καταδικάσει έναν πάμφτωχο πολυφαμελίτη που κλέβει, Πάσχα καιρό, ένα κατσίκι από τη στάνη του τσοπάνη με τα χίλια πρόβατα;…
Ή ακόμα, άδικα έγιναν μητροκτόνοι ο Ορέστης και ο Αλκμαίων;
«Ο θεός δεν μένει μακριά από τη δίκαιη απάτη!» κι αυτά είναι λόγια του Αισχύλου («απάτης δικαίας ουκ αποστατεί θεός»)
Τα ίδια γίνονται και με τον ψευδή και τον αληθινό λόγο. Κάποιος κατηγορεί κάποιον για ιεροσυλία. Αν η πράξη έγινε, ο λόγος είναι αληθής, αν όχι, είναι ψευδής.

Αυτά τα τεχνάσματα του ψευδομένου λόγου απασχόλησαν και τους χρονογράφους της επιστήμης. Ο Roy Sorensen στο εκπληκτικό βιβλίο του «Μια σύντομη ιστορία του παράδοξου» (Εκδόσεις «Αλεξάνδρεια») αναφέρει μεταξύ άλλων το παράδοξο του ψευδομένου του Επιμενίδη του Κρητός, που το αναφέρει και ο Απ. Παύλος στην προς Τίτον επιστολή. Φέρεται λοιπόν να είπε ο Επιμενίδης: «Οι Κρήτες είναι πάντα κακόβουλοι και ψεύτες, και σας λέω την αλήθεια».

Πρόκειται για μια θεαματική περίπτωση αυτοαναίρεσης, γιατί ο ίδιος ο Επιμενίδης ήταν Κρητικός, άρα με τη ρήση ότι λέει αλήθεια, εψεύδετο!
Στο τέλος η πραγματεία, και στο θέμα του διδακτού ή μη της σοφίας και της αρετής, δεν παίρνει μια σαφή θέση (γεγονός που αμφισβητεί την πατρότητα του έργου από τον Πρωταγόρα), στο θέμα όμως της με κλήρο ανάθεσης των δημοσίων αξιωμάτων παίρνει θέση και λέει ότι είναι σαφώς αντιδημοκρατικό. Οι άνθρωποι μιας κοινωνίας πρέπει να εξειδικεύονται για τις ανάγκες του ρόλου τους και για την εύρυθμη λειτουργία της.

Το σοφιστικό αυτό εργίδιο καταπιάνεται με σοβαρά θέματα.
Δεν είναι τυχαίο ότι από την αρχή οι σοφιστές (και κυρίως ο Πρωταγόρας) έγιναν το αντίπαλο δέος του Πλάτωνα.

Στο σπίτι της απρόσιτης και (ίσως) αυθαίρετα κατασκευασμένης «ιδέας» έβαλαν να κατοικήσει ο πολίτης, ο πραγματικός άνθρωπος, με τα προβλήματά του και με όλες τις πραγματικές του «πραμάτειες».