Όχι, δε θα διαβάσετε σε κανένα εκκλησιαστικό περιοδικό τις επόμενες μέρες κάποιο άρθρο για το Νικηφόρο Ζήση, ούτε και φαντάζομαι να έχετε κληθεί ποτέ σε ομιλία οργανωμένη από κάποια ενορία ή θρησκευτική αδελφότητα για να πληροφορηθείτε για τη δράση του. Δυστυχώς, προσωπικότητες σαν το Νικηφόρο Ζήση χαλάνε την εικόνα ενός βολικού, για πολλούς, Χριστιανισμού. Θεωρώ ευλογία το ότι κάποτε έπεσε στα χέρια μου το βιβλίο του Θανάση Κουρταλίδη, από το οποίο και άντλησα τις πληροφορίες που σας παραθέτω για το μεγάλο αυτό παιδαγωγό.
Κάποτε σοκαρίστηκα ακούγοντας το μακαριστό Αρχιεπίσκοπο Χριστόδουλο να αναφέρει πως δεν κατάλαβε τι γινόταν επί δικτατορίας γιατί «διάβαζε»...
Ευτυχώς σ’ αυτό τον τόπο υπάρχουν και ορισμένοι άνθρωποι που «διαβάζουν» την κατάλληλη στιγμή. Ένας από αυτούς ήταν και ο παιδαγωγός Νικηφόρος Ζήσης, άγνωστος δυστυχώς στις νεώτερες γενιές των εκπαιδευτικών και όχι μόνο.
Δάσκαλος από τα Γιάννενα, αγαπήθηκε από τα παιδιά και τους συναδέλφους όσο λίγοι εκπαιδευτικοί. Υπήρξε γνώστης όχι μόνο της παιδαγωγικής επιστήμης, αλλά, όπως φαίνεται από τα κείμενά του, είχε σπουδαία φιλοσοφική και θεολογική κατάρτιση. Άνθρωπος ελεύθερος, με διαρκή διάθεση προσφοράς στους άλλους, διακρινόταν πάντα για τη συνέπειά του στις χριστιανικές και δημοκρατικές αρχές.
Θεωρώντας πως η όλη παρουσία του και ιδιαίτερα η στάση του απέναντι στην επτάχρονη δικτατορία 1967 - 1974 ήταν αυτή που άρμοζε σ’ ένα χριστιανό παιδαγωγό, θα αποπειραθούμε να παρουσιάσουμε κάποιες πτυχές της.
Ο Ν. Ζήσης, όπως όλα τα μέλη του πολιτικού κινήματος της «Χριστιανικής Δημοκρατίας», τάχθηκε από την πρώτη στιγμή κατά της δικτατορίας. Επίσημα εκδηλώνεται κατά του καθεστώτος την παραμονή του εορτασμού της 21ης Απριλίου 1969. Τη μέρα που χιλιάδες εκπαιδευτικοί συνέτασσαν τους λόγους που θα εκφωνούσαν την επόμενη μέρα στα σχολεία τους, ο Ν. Ζήσης βρίσκει το θάρρος και στέλνει στον υπουργό Παιδείας Θεόφιλο Παπακωνσταντίνου αναφορά στην οποία με παρρησία υποστηρίζει:
«Η γένεση, επικράτηση και ανοχή του στρατιωτικού κινήματος της 21ης Απριλίου προδίδει μια βαθιά θρησκευτική και πνευματική κρίση σε όλους τους τομείς (Κλήρος, Πολιτεία, Τύπος, Ανώτατα Πνευματικά Ιδρύματα, Πολιτική Ηγεσία, Λαός, Στρατός). Όπου το Αγ. Πνεύμα, που καρπός του είναι η αλήθεια, πίστη, φρόνηση, αγάπη, ελευθερία, παρρησία, ενότητα, δικαιοσύνη και χαρά, είναι απόν, εκεί η βία, τα όπλα κυβερνούν. Η χώρα μας ουδέποτε υπήρξε Χριστοκεντρική, γι’ αυτό και οι Κυβερνήσεις της δεν υπήρξαν Λαοκεντρικές. Υπάρχουν οξύτατες κοινωνικές αντιθέσεις και αδικίες.
Λίγοι συντηρητικοί αξιωματικοί και μια ασήμαντη μειοψηφία της άκρας δεξιάς βίαια και ανεξέλεγκτα διαχειρίζονται δυο χρόνια τώρα τους πνευματικούς και υλικούς μας θησαυρούς. Από πού αντλούν το δικαίωμα; Στρατιωτικοί μας κυβέρνησαν και ως δικτάτορες και ως πρωθυπουργοί σε αστικές κυβερνήσεις και απέτυχαν.
Δεν θα πάω στο σχολείο την 21ην Απριλίου, αν γίνει γιορτή. Είναι καιρός για αρετή και κάθαρση. Ο πόνος και η τραγωδία μέστωσε το Λαό μας. Σας ικετεύω, ακούστε τη φωνή ενός δασκάλου του Λαϊκού Σχολείου. Στο αρχαίο δράμα ο χορός, ο λαός κάνει με ευτολμία υποδείξεις στους πρωταγωνιστές. Μιλήστε με τον Αρχιεπίσκοπο και με αγάπη αναλύστε στους ισχυρούς της ημέρας ότι η παραμονή τους στην εξουσία εγκυμονεί απροσμέτρητη καταστροφή»(i).
Ο υπουργός τον καλεί στο γραφείο του με σκοπό να τον μεταπείσει. Αποτυγχάνει. Μετά από λίγο, ο Ν. Ζήσης τίθεται σε διαθεσιμότητα για έναν ολόκληρο χρόνο. Αυτό δεν τον λυγίζει. Καταγγέλλει τη Δικτατορία με κείμενο που στέλνει στη γερμανική ραδιοφωνία και γίνεται γνωστό στον ελληνικό λαό μέσω της Ντόυτσε Βέλλε. Ανήμερα του Αγίου Πνεύματος (1970) απευθύνεται στην Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος, προσπαθώντας μάταια να θέσει προ των ευθυνών τους Συνοδικούς. Η επιστολή καταλήγει:
«Τα ανελεύθερα καθεστώτα είναι αντιχριστιανικά! Ο μεγάλος Μπερντιάεφ τονίζει: “όπου το Πνεύμα του Θεού, εκεί και Ελευθερία, και όπου Ελευθερία, εκεί το Πνεύμα του Θεού και η Χάρη. Η Χάρη προϋποθέτει ελευθερία. Δουλόφρονες δεν μπορούν να οικειοποιηθούν τη Χάρη”. Η Χριστιανική Παιδαγωγική είναι λαοκεντρική και φιλελεύθερη»(ii).
Στις αρχές τού 1971 απολύεται με απόφαση του Υπουργείου Παιδείας. Στο επίσημο κείμενο του Υπηρεσιακού Συμβουλίου, όπου δικαιολογείται η απομάκρυνσή του από την εκπαίδευση, αναφέρεται μεταξύ των άλλων:
«Ο ίδιος παραδέχεται ότι […] εμμένει εις τας εκτιθεμένας απόψεις του, διατείνεται ότι το κλίμα εις την χώραν είναι αντιπαιδαγωγικόν, υποστηρίζει ότι ανήκει εις το Χριστιανικόν Σοσιαλιστικόν Κόμμα […] και ότι οι επαναστάται επιδιώκουν την δημιουργία κόμματος.»(iii)
Αμέσως μετά την απόλυσή του, τολμά και στέλνει αναφορά παραπόνων στον ίδιο το δικτάτορα Γεώργιο Παπαδόπουλο:
«Το καθεστώς που έχουμε σήμερα είναι απολυταρχικό, ολιγαρχικό. Πολιτικοί, οικονομολόγοι, τεχνικοί, γενικά ειδικοί, παραμερίζονται. Στρατιωτικοί και εκείνοι που έχουν την εύνοια των πρωτεργατών του κινήματος της 21ης Απριλίου 1967 προωθούνται σε θέσεις-κλειδιά. Η κατάφωρη αδικία υπονομεύει την εθνική ενότητα και γαλήνη. Κατά τον Πλάτωνα, οι στρατιωτικοί και πολιτικοί υπάλληλοι είναι οι κύνες, οι φρουροί, οι εντολοδόχοι. Διοριστήκαμε και υποσχεθήκαμε “μεθ’ όρκου” να προασπίσομε τα συμφέροντα του κοινωνικού συνόλου, την εννόμως παιδαγωγούσαν πολιτείαν. Αλλά, όταν φρουροί αυθαίρετα γίνονται άρχοντες, κάνοντας κακή χρήση της υλικής δυνάμεως και οι πολίτες χάνουν τα κυριαρχικά τους δικαιώματα, παθαίνουν αλλοτρίωση, δεν ξέρουν πώς γίνεται η διαχείριση του κράτους, της περιουσίας των, τότε, κατά το Ευαγγέλιο, το καθεστώς ονομάζεται δουλεία. Κατοχή. «Ουκέτι υμάς λέγω δούλους, ότι δούλος ουκ οίδε τι ποιεί αυτού ο κύριος» (Ιωάνν. 15.15). η κατοχή όμως είναι επώδυνη. Προσβάλλει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια προκαλεί αντιδράσεις καταστρεπτικές».(iv)
Μετά από λίγο θα συρθεί στην Ασφάλεια και θα παραπεμφθεί σε Στρατοδικείο. Τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, η αδιαφορία της ηγεσίας της Εκκλησίας για τα δεινά που επισώρευσε η δικτατορία στον τόπο και η σκανδαλώδης εκλογή του Αρχιεπισκόπου Σεραφείμ γίνονται αιτία για τη σύνταξη επιστολής-πρόσκλησης προς όλους τους Μητροπολίτες. Διαβάζοντας κανείς αυτό το κείμενο, θαυμάζει τη θεολογική, φιλοσοφική και πολιτική συγκρότηση του Ν. Ζήση. Δε θα περάσουν λίγοι μήνες και η δικτατορία θα πέσει. Οι αγώνες του Νικηφόρου Ζήση, του Νίκου Ψαρουδάκη, του παπα-Γιώργη Πυρουνάκη και των άλλων ριζοσπαστικοποιημένων πολιτικά χριστιανών θα δικαιωθούν. Θα περάσουν, όμως, κάποιες δεκαετίες και η Εκκλησία της Ελλάδος δε θα βρει το θάρρος να ζητήσει συγγνώμη από το ποίμνιό της για τα ιστορικά της λάθη και να τιμήσει αυτούς που αρνήθηκαν «να διαβάσουν».

(i) Θαν. Κουρταλίδη (επιμ.) «Ο παιδαγωγός Νικηφόρος Ζήσης από τη ζωή και το έργο του», Αθήνα 1978, σσ. 94 - 95.
(ii) όπ. π., σσ. 104 - 106.
(iii) όπ. π., σσ. 108 - 109.
(iv) όπ. π., σσ. 114.

* O Ανδρέας Χ. Αργυρόπουλος είναι σχολικός σύμβουλος θεολόγων Βορείου Αιγαίου.