Του Αναστάσιου Γ. Ρούσση Κοινωνιολόγου - Εγκληματολόγου

Όταν ο Γερμανός φιλόσοφος, κοινωνιολόγος, δημοσιογράφος, ιστορικός και πολιτικός οικονομολόγος Καρλ Χάινριχ Μαρξ (5 Μαΐου 1818 - 14 Μαρτίου 1883) έλεγε ότι «… η βία είναι η μαμή της ιστορίας … » θεωρώντας την άσκησή της ως αναγκαία προϋπόθεση για κάθε κοινωνικό μετασχηματισμό, δεν μπορούσε ίσως να φανταστεί μέχρι που θα έφθανε η χάρη της ρήσης του. Κι ακόμα περισσότερο δεν μπορούσε να φανταστεί ότι η βία θα γινόταν ένα επικίνδυνο όπλο στην υπηρεσία όσων επιβουλεύονται στην ουσία κάθε κοινωνική πρόοδο προς όφελος των προσωπικών, πολιτικών και επιχειρηματικών τους συμφερόντων. Σήμερα, έπειτα από 140 χρόνια μετά τον θάνατο του Καρλ Μαρξ η «μαμή της ιστορίας» του αποδείχτηκε ανίκανη να προωθήσει δημοκρατικούς κοινωνικούς μετασχηματισμούς. Αντίθετα, οδήγησε σε αυταρχικά καθεστώτα, εγκληματικές πράξεις και αντιδημοκρατικές συμπεριφορές.

Στα πλαίσια της σύγχρονης μεταβαλλόμενης κοινωνικής πραγματικότητας, είθισται να αποδίδονται διάφορες ονομασίες για τη βία όπως οπαδική βία, ενδοσχολική βία, ενδοοικογενειακή βία, νεανική βία, δίνοντας έτσι την διαστρεβλωμένη εντύπωση ότι πρόκειται στην ουσία για κάτι το διαφορετικό, ενώ στην πραγματικότητα πρόκειται για μία λανθασμένη εντύπωση διότι η βία, ανεξαρτήτως ονομασίας και μορφής που λαμβάνει, είναι μία και είναι Κοινωνική Βία, ενώ πάντα προέρχεται από τον «δυνατό» και στρέφεται κατά του «αδυνάτου». Κατ΄ αυτόν τον τρόπο, όποια θεωρία κι αν αποδεχτούμε ως πιο λογικά τεκμηριωμένη δεν παύουμε ως άτομα και ως κοινωνία να βιώνουμε τις πολλαπλές εκφράσεις της ίδιας βίας, της Κοινωνικής Βίας.

Η εννοιολογική προσέγγιση της κοινωνικής βίας ως φαινομένου κοινωνικής παθολογίας αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση στη διαδικασία της κατανόησης της, καθώς και του ορθού σχεδιασμού, της εφαρμογής και της αξιολόγησης καλών πρακτικών πρόληψης προς την κατεύθυνση του περιορισμού του φαινομένου και της μείωσης της βλάβης.

Η βία ως κοινωνικό φαινόμενο, είναι η πιο παράλογη και επικίνδυνη μορφή επιθετικότητας. Στην ουσία η βία είναι η συλλογική μορφή της ατομικής επιθετικότητας, που παίρνει συχνά τεράστιες διαστάσεις όταν εκδηλώνεται με μαζικά κινήματα και προκαλεί ομαδικά εγκλήματα, κοινωνικές αναταραχές και πολέμους.

Ο όρος Κοινωνική Βία είναι απολύτως πραγματικός και όχι μία αφηρημένη έννοια. Είναι η βία η οποία λειτουργεί σε επίπεδο κρατών, θεσμών, συμπεριλαμβανομένων των Πανεπιστημίων και επαγγελματικών οργανισμών. Κοινωνική Βία είναι επίσης η παραβίαση ανθρώπινων δικαιωμάτων σε όλους τους τομείς της κοινωνικής οργάνωσης και λειτουργίας της κοινωνίας, όπως για παράδειγμα στην εργασία, στην οικογενειακή και προσωπική ζωή κ.ά..

Ο παραδοσιακός διαχωρισμός και κατάταξη της βίας σε φυσική ( δηλ. σε ένοπλη ή άοπλη σωματική βία μικρής ή μεγάλης κλίμακας, η οποία μπορεί να οδηγήσει και σε θάνατο, όπου ο βασικός σκοπός είναι η υποταγή του ατόμου στον δράστη ), λεκτική ( δηλ. σε χρήση του προφορικού ή του γραπτού λόγου για την πρόκληση βλάβης σε ένα άτομο ή σε μεγαλύτερες κοινωνικές ομάδες ), συναισθηματική ( η οποία συμβαίνει όταν κάποιος λέει ή πράττει κάτι για να εκμηδενίσει τον άλλο υποβιβάζοντας την προσωπικότητά του), ψυχολογική (δηλ. η χρήση απειλής με σκοπό την πρόκληση φόβου, με κύριο στόχο του δράστη να αποκτήσει έλεγχο στο θύμα ή στα θύματά του ), σεξουαλική (η οποία διαπράττεται όταν ένα άτομο αναγκάζεται να συμμετέχει χωρίς την συγκατάθεσή του σε σεξουαλική δραστηριότητα), πνευματική ή θρησκευτική (η οποία συμβαίνει όταν κάποιος χρησιμοποιεί τις πνευματικές πεποιθήσεις ενός ατόμου για χειραγώγηση και κυριαρχία), πολιτιστική (όπου ο ψυχικός τραυματισμός αποτελεί αποτέλεσμα πρακτικών που αποτελούν μέρος του πολιτισμού, της κουλτούρας, της θρησκείας ή της παράδοσής του), οικονομική (όταν ο έλεγχος και η κατάχρηση των οικονομικών πόρων ενός ανθρώπου, οργανισμού, κοινότητας ή χώρας γίνεται χωρίς τη συγκατάθεσή του), καθώς και η παραμέληση (δηλ. η ελλιπής ή πλήρης απουσία φροντίδας από κάποιον που έχει την ευθύνη να την παρέχει, είτε σε επαγγελματικό είτε σε προσωπικό επίπεδο), δεν αποδίδει με ακρίβεια την πολλαπλότητα και την συνθετότητά της. Γιατί βία δεν είναι μόνο το σπασμένο αυτοκίνητο, μια καμένη τράπεζα ή το ματωμένο πρόσωπο ενός ανθρώπου. Βία, επίσης, δεν ασκεί μόνο το κράτος ή κάποιες επαναστατικές ομάδες στο όνομα κάποιας ιδεολογίας ή θρησκείας, αλλά και μεμονωμένα άτομα. Βία είναι τα πεινασμένα παιδιά του τρίτου κόσμου, οι χιλιάδες πρόσφυγες - μετανάστες, η αβεβαιότητα των νόμων της παγκοσμιοποίησης, η μοναξιά και η θλίψη του άνεργου, η απόρριψη της διαφορετικότητας, οι άδικοι νόμοι, οι απαρχαιωμένοι θεσμοί, ο λαϊκισμός, ο εθνικισμός, ο στιγματισμός των «μειοψηφιών», οι ψευδείς ειδήσεις, η εξουσία της ψευδοεπιστήμης ή ακόμα και η ανάγκη να υπηρετούμε κάποια εξουσία από φόβο ή ως βολική «συνήθεια ».

Η βία δεν είναι ένα σύγχρονο κοινωνικό φαινόμενο. Υπήρχε πάντα με διάφορες μορφές, εκδηλώσεις, ενστάσεις και με διαφορετικές αιτιολογίες. Οι διαφορετικές εννοιολογικές προσεγγίσεις και, κατ΄επέκταση, οι διαφορετικές μορφές που αποδίδονται στη βία, επιβεβαιώνουν ότι το φαινόμενο της βίας διαχέεται σε όλες τις δομές της κοινωνικής οργάνωσης και λειτουργίας σε διεθνές επίπεδο.

Όσον αφορά την Ελληνική κοινωνία, κατά πολλούς η διαδοχή αυτή δεν ήταν ένα αυτοματοποιημένο γεγονός, αλλά αποτέλεσε ένα από τα βασικότερα αρνητικά αποτελέσματα της ιστορικής μετάβασής της από την «παραδοσιακή» στη «σύγχρονη» μορφή της, κυρίως από τις αρχές του 2000 και έπειτα, όπου η ελληνική κοινωνία μεταλλάχθηκε με κυρίαρχο στοιχείο τη σταδιακή απώλεια της πρωταρχικής (παραδοσιακής) μορφής και, κατ´ επέκταση, του ηθικού της και αξιακού της συστήματος. Αυτή η χρονική περίοδος συμπίπτει με την αυξανόμενη παγκοσμιοποίηση και τη ραγδαία ανάπτυξη των σύγχρονων τεχνολογιών. Το διαδίκτυο, η κινητή τηλεφωνία και οι αναρίθμητες εφαρμογές επικοινωνίας επηρέασαν καταλυτικά τις παραδοσιακές δομές της ελληνικής κοινωνίας, εισάγοντας νέα ήθη και αντιλήψεις, διαμορφώνοντας νέους τρόπους ζωής και συμπεριφορές στις ανθρώπινες σχέσεις, ενώ κυρίαρχο στοιχείο που προβάλλεται στην ολοένα και μεγαλύτερη χρήση των νέων τεχνολογιών σήμερα, μεταξύ άλλων είναι και η ανάδειξη της βίας, αρχής γενομένης από τη λεκτική βία μέχρι και ακραίες μορφές σωματικής βίας, με ιδιαίτερη αισθητή τη διάχυση της βίας στα νεανικά στρώματα όπου εύκολα υιοθετούνται πρακτικές βίας που διαδίδονται μέσω του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.

Σήμερα φαινόμενα βίας σε εθνικό επίπεδο αποτελούν οι συμμορίες στις γειτονιές και τα κέντρα των μεγαλουπόλεων, η κουλτούρα της βίαιης επίλυσης των διαφορών, η διαστρέβλωση της φυσιολογικής ανάγκης των νέων να ανήκουν σε μια κοινωνική ομάδα, ο εθνικισμός και ο ρατσισμός που καλλιεργούνται χρόνια σε πολιτικό και κοινωνικό πεδίο, η ενίσχυση των οπαδικών στρατών από τους μεγαλοπαράγοντες των αθλητικών ομάδων, η έλλειψη οραμάτων και υψηλών αξιών από το περιεχόμενο της παιδείας, η έμφυλη και σεξουαλική βία στην καθημερινή ζωή, η αναπαραγωγή των στερεότυπων φύλου, των πατριαρχικών δομών και τις σχέσεων εξουσίας ανάμεσα στους ανθρώπους.

Στην όλη προβληματική μας θα πρέπει να μας απασχολήσει ιδιαίτερα και σε βάθος το γεγονός ότι, πέρα από την χειροπιαστή - καταγεγραμμένη μορφή της, όπως αυτή αποτυπώνεται σε πλήθος ερευνητικών προσεγγίσεων, υπάρχει στην πραγματικότητα μία αξιόλογη ποσοτική και ποιοτική διαφοροποίηση της πραγματικής μορφής του φαινομένου της κοινωνικής βίας λόγω του σκοτεινού αριθμού βίας και εγκληματικότητας, που περιλαμβάνει όλες εκείνες τις περιπτώσεις εγκλημάτων που δεν συγκαταλέγονται κάθε φορά, δεν αποκαλύπτονται ποτέ και, κατ΄ επέκταση, δεν συμπεριλαμβάνονται στα επίσημα αποτελέσματα των διαφόρων ερευνητικών προσεγγίσεων και στην ουσία τελικά απουσιάζουν ως επίσημα δεδομένα που πρέπει να λάβουμε υπόψη μας για την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων για το προφίλ του «δράστη» και του «θύματος», τον τρόπο τέλεσης της αξιόποινης πράξης του (Modus operandi), την «επιλογή του θύματος» και γενικά τους «παράγοντες γέννησης, διατήρησης της βίας και της εγκληματογένεσης»

Στην επόμενη έκδοση του «Ε» το Δεύτερο μέρος του άρθρου

* Ο Αναστάσιος Γ. Ρούσσης είναι Κοινωνιολόγος - Εγκληματολόγος, Διδάκτορας Εγκληματολογίας Παντείου Πανεπιστημίου Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών και Προϊστάμενος της Γενικής Δ/νσης Δημόσιας Υγείας και Κοινωνικής Μέριμνας Π.Β. Αιγαίου

Το άρθρο αυτό αποτέλεσε την εισήγηση του Αναστάσιου Γ. Ρούσση στην ημερίδα για την ενημέρωση και την καταπολέμηση της κοινωνικής βίας με θέμα « Ανθρώπινες Φωνές » που διοργάνωσε η Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου μέσω της Αντιπεριφέρειας Κοινωνικής Μέριμνας στη Μυτιλήνη στις 20 Φεβρουαρίου 2025.