Βόρεια στην παραλία Κανόνι υψώνεται η κάθετη όχθη του αρχαιολογικού χώρου της Προϊστορικής Θερμής. Ενός πρότυπου επισκέψιμου χώρου, με αίθουσα αναπαράστασης της ζωής αυτής της μακρινής εποχής.

... μισοφαγωμένο από τη θάλασσα

Το 2005 άρχισε η αποκάλυψη του χώρου, ο οποίος είχε ξανασκεπαστεί από την πρώτη ανασκαφέα W. Lamb (1929 - 1933), αφού τα κινητά ευρήματα μεταφέρθηκαν στο Μουσείο Μυτιλήνης.

... με πέτρινους τοίχους σπιτιών

Πρόκειται για ένα παραθαλάσσιο κέντρο (όπως ίσως και αυτών στο Κουρτήρ και στην Αγ. Βαρβάρα Πλωμαρίου) το οποίο ανασκάφηκε σε έκταση 8 στρεμμάτων, ενώ άλλο τόσο υπολογίζεται ότι χάθηκε στη θάλασσα.* Είχε περίπου τότε 1.200 κατοίκους.

... και τείχος

Μιλάμε για τις πέντε φάσεις (οικισμούς) της Πρώιμης Χαλκοκρατίας (από το 3200 έως το 2400 π.Χ.), οι οποίοι ενώ στις 3 πρώτες έχουν περίκεντρο προσανατολισμό, στην 4η και την 5η εμφανίζουν ορθογωνική διάταξη με οικοδομικά τετράγωνα και με την εμφάνιση οχύρωσης (τείχους πλάτους 2 μ.) στον τελευταίο οικισμό.

... έναν κάπως άναρχο οικισμό αρχικά (ΙΙ) και έναν οχυρωμένο, οργανωμένο πρωτοαστικό κέντρο μετά ( V)

Κάτι που παρουσιάζεται σ’ όλη την «επικράτεια» του πολιτισμού του ΒΑ Αιγαίου. Εστίες για μαγείρεμα, αποθηκευτικοί χώροι με πιθάρια και εργαλειακός εξοπλισμός (αγγεία, σφοντύλια, πέτρινα και μεταλλικά όπλα και εργαλεία, καρφίτσες, αγκίστρια) δείχνουν την καλλιέργεια της ελιάς, του αμπελιού, των οσπρίων και δημητριακών, την εκτροφή ζώων για το μαλλί, το κρέας, το δέρμα και το γάλα, το κυνήγι και το ψάρεμα.

Η γάτα και τα γατάκια του οικισμού

Πολλά πήλινα ειδώλια και η έλλειψη τάφων αποτελούν το υλικό των υποθέσεων (ανοικτών πάντα) για τις λατρευτικές και κοινωνικές «συνήθειες» αυτών των ανθρώπων. Την κεραμική με τα σχήματά της, τη στιλβωμένη μελανή ή και ερυθρή-καφέ επιφάνεια, τη χαραγμένη απλά και φτιαγμένη στο χέρι, μπορεί να τη θαυμάσει κανείς στο Παλιό Αρχαιολογικό Μουσείο. Όμως μπορεί να δει και το μοναδικό για την εποχή του σιδερένιο βραχιόλι, το τυλιγμένο με χάλκινο σύρμα.

Και φόντο η θάλασσα

Στο νησί, μικροί αγροτοκτηνοτροφικοί οικισμοί, με αυτά τα κέντρα, εντοπίστηκαν κοντά 80. Επάνω σε λόφους, άσκαφτους, μα με τα ίδια σημάδια του υλικού πολιτισμού.

* Τον υπέροχο οδηγό που μοιράζεται στον αρχαιολογικό χώρο και υπογράφεται από την Όλγα Φιλανιώτου, χρησιμοποίησα για αρκετά στοιχεία και ορισμένες φωτογραφίες (κατόψεις ανασκαφής).