Το περασμένο Σάββατο (9-3-2024) εορτάστηκε με ποικίλες εκδηλώσεις σε όλο τον κόσμο η Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας. Εορτάστηκε ακόμη και από χώρες που βρίσκονται σε εμπόλεμη κατάσταση, από χώρες που σκοτώνουν αθώες γυναίκες ή που τις αφήνουν χωρίς γονείς, χωρίς παιδιά, χωρίς τροφή, χωρίς όλα εκείνα που είναι απαραίτητα για την επιβίωση ενός ανθρώπου. Είναι και αυτό ένα δείγμα της υποκρισίας που χαρακτηρίζει την εποχή μας.

Καλό είναι να θυμηθούμε την κατάσταση στην οποία βρισκόταν η γυναίκα στην αρχαιότητα και να εκτιμήσουμε αυτά που πέτυχε με τους αγώνες και τις θυσίες της στο διάβα του χρόνου. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία πως η δημοκρατία είναι το τελειότερο σύστημα διακυβέρνησης που επινόησε και εφάρμοσε ο άνθρωπος . Δεν υπάρχει, ακόμη, αμφιβολία πως η αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία υπήρξε η τελειότερη και πληρέστερη έκφραση και εφαρμογή αυτού του πολιτεύματος. Θα ήταν, όμως, λάθος να πιστέψει κανείς πως και η δημοκρατία αυτή δεν είχε φαινόμενα παθογένειας ή πως όλα λειτουργούσαν σύμφωνα με τα ανθρωπιστικά κηρύγματα της εποχής. Όσοι μελετούν το πολίτευμα αυτό του καταλογίζουν ανάμεσα σε άλλα την ύπαρξη του θεσμού της δουλείας, την ύπαρξη του θεσμού της πόλεως -κράτους που καλλιεργούσε το πνεύμα του ατομικισμού και εμπόδιζε την παρουσία και έκφραση του ελληνικού ανθρωπισμού σε πανελλήνια έκταση, του καταλογίζουν τις πολεμικές σκληρότητες που εκδηλώθηκαν στις διάφορες συγκρούσεις ανάμεσα στις πόλεις-κράτη, αλλά και τον παραμερισμό της γυναίκας.

Δεν μπορεί κανείς να είναι περήφανος για τις αντιλήψεις που επικρατούσαν την εποχή εκείνη όσον αφορά τη θέση της γυναίκας στην οικογένεια και την κοινωνία. Ο άνδρας ήταν ο κυρίαρχος στην ιδιωτική και την πολιτική ζωή, τόσο που η λέξη ταυτιζόταν εν πολλοίς με τη λέξη άνθρωπος, ενώ για τη γυναίκα είχε θεσπιστεί ο γυναικωνίτης που αποτελούσε πραγματικό τάφο του πνεύματός της και της ζωής της. Από την ομηρική εποχή απευθύνεται από τον άνδρα προς τη γυναίκα η προσταγή «Κοίταζε τις δουλειές σου, τον αργαλειό σου και τη ρόκα σου// και δίνε εντολές στις δούλες να κάνουν γρήγορα τις δουλειές τους» (Ιλιάδα, Ζ 490: τα σαυτής έργα κόμιζε ιστόν τ’ ηλακάτην // τε και αμφιπόλοισι κέλευε έρχον εποίχεσθαι). Αλλά και ο Πλάτων λέει πως «αρετή της γυναίκας είναι να διοικεί καλά το σπιτικό της, να είναι καλή νοικοκυρά και να υπακούει στον άνδρα της» (Μένων 71 c: Ει δε βούλει γυναικός αρετήν , ου χαλεπόν διελθείν, ότι δει αυτήν την οικίαν ευ οικείν, σώζουσάν τε τα ένδον και κατήκοον ούσαν του ανδρός). Γενικά οι άνθρωποι της εποχής εκείνης πίστευαν πως «ο Θεός παρασκεύασε τη φύση της γυναίκας τέτοια που να είναι ικανή να ανταποκρίνεται στις ανάγκες και τις φροντίδες του σπιτιού» ( Ξενοφών, Οικον. VII22: την φύσιν της γυναικός ο Θεός παρεσκεύασεν επί τα ένδον έργα και επιμελήματα). Φαίνεται, λοιπόν, πως άλλες ήταν οι αρμοδιότητες του άνδρα και άλλες της γυναίκας και πως εξίσωση των δύο φύλων όσον αφορά τα δικαιώματα ήταν αδιανόητη.

Αξιοσημείωτες είναι οι απόψεις που διατυπώνονται από τις Νεοπυθαγόρειες γυναίκες που έζησαν στους ελληνιστικούς χρόνους και παραδίδονται από τον Στοβαίο στο Ανθολόγιό του. Μία από αυτές λέει πως στον άνδρα ταιριάζουν τα αξιώματα του στρατηγού, του πολιτικού, του ρήτορα, ενώ στη γυναίκα αρμόζει να μένει στο σπίτι και να υποδέχεται και να περιποιείται τον άνδρα της ( Δ ΧΧΙΙΙ 61). Μια άλλη πάλι ζητούσε από τις γυναίκες να αποφεύγουν την πολυτέλεια, να μη φορούν κοσμήματα, να μη βάζουν αρώματα, να μη χτενίζουν τα μαλλιά τους με εξεζητημένους τρόπους, να μη βάζουν στα μάγουλά τους πούδρες και κοκκινάδια, να μη μαυρίζουν τα φρύδια και τα μάτια, να μη βάφουν τα μαλλιά τους, όταν ασπρίσουν, γιατί, έλεγαν, ομορφιά για τη γυναίκα είναι η φρονιμάδα, η σύνεση. Η ίδια ζητούσε από τις γυναίκες να δέχονται με υπομονή τα ελαττώματα του άνδρα τους , τις αρρώστιες του, τα μεθύσια του και τις απιστίες του, τους θυμούς του , τη τσιγκουνιά του, τη ζηλοτυπία του, τη γκρίνια του και τις βρισιές του, γιατί, όπως έλεγε, «επιτρέπονται αυτές οι αμαρτίες στον άνδρα, στη γυναίκα όμως ποτέ» (Στοβαίος, Ανθολόγιο Δ ΧΧVΙΙΙ 19: ανδράσι μεν γαρ επιχωρέεται αμαρτίη αύτη, γυναιξί δε ούκοτε).

Στην αρχαία Αθήνα, στην πόλη που , όπως λέγεται, υπήρχε μέγιστη ελευθερία, δεν επιτρεπόταν οι γυναίκες να εμφανίζονται δημόσια, εκτός από κάποιες περιπτώσεις στις οποίες μάλιστα συνοδεύονταν από δούλες. Δεν είχαν το δικαίωμα και τη δυνατότητα να αναλάβουν πρωτοβουλίες ούτε στην ιδιωτική ζωή και έλεγαν το γνωστό «γυναιξί κόσμον η σιγή φέρει», πως η σιωπή είναι στολίδι και τιμά τη γυναίκα. Οι άνδρες δυο πράγματα απαιτούσαν από τη γυναίκα τους, νοικοκυροσύνη και τεκνοποιία. Ο άνδρας μπορούσε εύκολα και με κάποια πρόφαση να διαλύσει τον γάμο του και μόνο η προίκα εξασφάλιζε τη γυναίκα, γιατί ο άνδρας έπρεπε να την επιστρέψει σε περίπτωση διαζυγίου. Η μεγάλη προίκα ήταν αυτή που καθιστούσε τη γυναίκα πρόσωπο σεβαστό για τον άνδρα.

Το κακό, όμως, ήταν πως η γυναίκα είχε παραδοθεί στη μοίρα της και πίστευε και η ίδια στην αδυναμία της και την κατωτερότητά της έναντι του ανδρός. Ο Ξενοφών βάζει τη γυναίκα του Ισχόμαχου στον Οικονομικό του να λέει: «Αλλά ποια είναι η δική μου δύναμη; Όλα εξαρτώνται από εσένα. Η μητέρα μου μου είπε πως δική μου δουλειά είναι να είμαι φρόνιμη» (VII 14: τις δε η εμή δύναμις; Αλλ’ εν σοί πάντα εστίν*εμόν δ’ έφησεν η μήτηρ έργον είναι σωφρονείν). Η γυναίκα περιορισμένη όπως ήταν στον γυναικωνίτη έπρεπε ελάχιστα να ακούει και ελάχιστα να ρωτά (Ξενοφών, Οικον. VII 5). Δεν είχε δικαίωμα να επιλέξει τον άνδρα της. Από εκείνη την εποχή ίσχυε το «ας είναι σύζυγός σου αυτός που θα επιλέξουν οι γονείς σου» ( Στοβαίος, Γαμικά παραγγέλματα: έστω σοι πόσις ούτος, ον αν κρίνωσι τοκήες).

Γενικά, η αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία περιόριζε πολύ τις γυναίκες. Η εξωτερική τους δράση περιοριζόταν στην άσκηση ορισμένων θρησκευτικών λειτουργιών σε καθορισμένους χώρους , στη συμμετοχή τους σε θρησκευτικές γιορτές και πανηγύρεις, στη συμμετοχή τους στις τελετές ενταφιασμού συγγενών και στην επίσκεψη των τάφων τους για την εναπόθεση προσφορών.

Βέβαια, όπου η πνευματική καλλιέργεια της γυναίκας στον ελλαδικό χώρο ήταν ανεκτή, εκεί αναδεικνύονταν σπουδαίες γυναίκες σαν την ποιήτρια Σαπφώ ή την Ασπασία της Μιλήτου ή τις γυναίκες των Πυθαγορείων συλλόγων. Έπρεπε να παρουσιαστούν γυναίκες σαν την Αντιγόνη ή την Ηλέκτρα, μυθικές ηρωικές μορφές, να συγκρουστούν με την εξουσία και το κατεστημένο, να θυσιαστούν, για να μπορέσουν οι γυναίκες να φθάσουν στο σημείο που βρίσκονται σήμερα.