Στις 7 Φεβρουαρίου, σε ηλικία 103 ετών, απεβίωσε άλλος ένας σπουδαίος Έλληνας, άνθρωπος των γραμμάτων και της διανόησης, ο Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος.

Ο Κ. Δεσποτόπουλος που γεννήθηκε και έζησε τα πρώτα παιδικά του χρόνια στην κοιτίδα της αρχαίας φιλοσοφίας, την Ιωνία, συνέχισε και υπηρέτησε διά βίου τη μεγάλη και λαμπρή παράδοση των αρχαίων Ιώνων φιλοσόφων αλλά και των σπουδαίων ανθρώπων του πνεύματος της νεότερης εποχής, οι οποίοι μέχρι το 1922 -πριν από το Μεγάλο Ξεριζωμό- έζησαν και μεγαλούργησαν στα μεγάλα κέντρα του Μικρασιατικού Ελληνισμού.

Ο καθηγητής και ακαδημαϊκός Κ. Δεσποτόπουλος «ενθουσιαστικά ταγμένος από έφηβος στη διακονία του πνεύματος, αφοσιώθηκε γόνιμα, και για πολλές δεκαετίες, στο φιλοσοφικό στοχασμό και στη συγγραφή έργων μεστών σοφίας. Η διδακτική του δράση, το πλούσιο συγγραφικό του έργο, παράλληλα με το φωτεινό παράδειγμα του βίου του και το υψηλό του φρόνημα -δοκιμασμένο και σε δεινές περιστάσεις του τόπου- φρονηματίζει, εμπνέει και καθοδηγεί».

Ο Κ. Δεσποτόπουλος συνδέεται με συγγενική και βιωματική σχέση με τη Βρίσα της Λέσβου.
Η μητέρα του, Στέλλα Σαμούχου, ήταν αδερφή του Δημήτρη Σαμούχου, ο οποίος ζούσε με την οικογένειά του στη Βρίσα, παντρεμένος με την αδερφή του γιατρού και ιστορικού κοινοτάρχη της Βρίσας, Ιωάννη Νικολαΐδη. Στη Βρίσα, στην οικογένεια Σαμούχου, βρήκε φιλόξενο καταφύγιο, αφού σώθηκε από τη σφαγή της Σμύρνης και μετά από χίλια βάσανα, η μητέρα τού Κ. Δεσποτόπουλου με τηn ψυχή στο στόμα και με τρία μικρά παιδιά στην αγκαλιά. Εκεί στη Βρίσα, ο μικρός Κωνσταντίνος μαζί με το δίδυμο αδερφό του, Αλέξανδρο, φοίτησαν για τρεις μήνες στο Δημοτικό Σχολείο της Βρίσας.

Λεπτομερή περιγραφή, με θαυμαστή ενάργεια (96 χρονών τότε), για τη διαμονή του στη Βρίσα, μας έκανε ο ίδιος, όταν, πριν από έξι χρόνια, τον είχαμε επισκεφθεί στο σπίτι του στην Κυψέλη, όπου έμενε με την αδερφή του, Ελισάβετ.

Όταν έμαθα για το θάνατό του, ξανάπιασα το βιβλίο του «Αναπολήσεις» (Α΄, Β΄ και Γ΄ τόμος), όπου βρίσκονται καταγεγραμμένα ο Βίος και η Πολιτεία του Κωνσταντίνου Δεσποτόπουλου, η πολύπλαγκτη και πολυδάκρυτη πορεία των Ελλήνων της προσφυγιάς και συγχρόνως η θαυμαστή επιβίωση των αξιών του ελληνικού πολιτισμού, η πίστη στη ζωή των ξεριζωμένων και η θέλησή τους για δημιουργία και προσφορά.
Εκείνο που κάνει εντύπωση στον αναγνώστη του βιβλίου του είναι η ψυχική δύναμη, με την οποία η προσφυγική οικογένεια του Δεσποτόπουλου αντιμετώπισε την τραγική περιπέτεια του ξεριζωμού της από την Σμύρνη και συγχρόνως το πάθος των προσφυγόπουλων, Κωνσταντίνου και Αλέξανδρου, για την καλλιέργεια του νου και της ψυχής τους, ο ευγενής και αδιάλειπτος αγώνα τους για την απόκτηση της γνώσης και η ανωτερότητα του ήθους τους, στοιχεία με τα οποία φιλοδόξησαν και, τελικά, κατέκτησαν μια διακεκριμένη θέση στην ομήγυρη των «αρίστων» της ελληνικής κοινωνίας.

Διαβάζοντας την εξιστόρηση που κάνει για τα μαθητικά και τα φοιτητικά του χρόνια, δεν μπορείς να αποφύγεις τις συγκρίσεις και τις θλιβερές σκέψεις για τον τρόπο που σκέπτονται και λειτουργούν οι σημερινοί… «καταληψίες» των σχολείων μας και οι… «τρόφιμοι» των πανεπιστημιακών «ασύλων»: «Και ήρθε η ώρα να εισαχθούμε στο Γυμνάσιο. Προτιμήσαμε το περίφημο για την αυστηρότητά του Α΄ Γυμνάσιο Αρρένων…

Καθημερινά πεζή, για λόγους οικονομικούς, μεταβαίναμε, διασχίζοντας και το χώρο του Ζαππείου, από το Συνοικισμό Βύρωνος στην οδό Αδριανού. Είχε κάτι επικό, στην ευαισθησία μας τότε, η καθημερινή αυτή πορεία προς το Σχολείο. Και οι ώρες της διαμονής μας σ’ αυτό ήταν ώρες άχραντης ευφροσύνης!
[…]Αξέχαστες μού είναι οι επισκέψεις σε αρχαιολογικούς χώρους και οι πολύ φροντισμένα οργανωμένες εκδρομές. Περιοδεύαμε την Αττική με το βιβλίο “Παυσανίου Αττικά” στο χέρι και ο Γυμνασιάρχης μας ζωντάνευε το κείμενο, σαν να ήταν εφημερίδα για σύγχρονά μας γεγονότα»!

Και ως φοιτητής της Νομικής Σχολής: «Δεν είχαμε περιορισθεί όμως στην ακρόαση των υποχρεωτικών μαθημάτων μας του πρώτου έτους Νομικής. Παρακολουθούσαμε κάπως, δηλαδή εκτάκτως, και μαθήματα Φιλοσοφικής Σχολής, ιδιαίτερα φιλοσοφίας του Καθηγητού Θεόφιλου Βορέα και Ιστορίας του Καθηγητού Κωνσταντίνου Αμάντου, ή και Φυσικομαθηματικής Σχολής, ιδιαίτερα Φυσικής του Καθηγητού Χόνδρου και Μαθηματικών Ζερβού και Βαρόπουλου»!

Στον Β΄ τόμο των «Αναπολήσεων» του, όπου εξιστορεί τα δραματικά ιστορικά γεγονότα 1940-1960 -και οδυνηρά για την προσωπική του ζωή- σημειώνει στον Πρόλογο: «Ευτύχησα να μην παρασυρθώ από τη δίνη των γεγονότων, αλλά να μοχθήσω δημιουργικά… Δε σημειώνω τα ονόματα υπευθύνων για πράξεις κακουργίας, ώστε να μην πικράνω τους συγγενείς τους. Χαίρω πάντοτε να γεραίρω».

Στον τόμο αυτό, ο αναγνώστης στέκει με σεβασμό μπροστά στον πνευματικό άνθρωπο που υπερασπίστηκε την ανθρώπινη αξιοπρέπεια με την απάντηση που έδωσε, όταν στο «Αναμορφωτήριο» της Μακρονήσου του ζητήθηκε να κάνει τη γνωστή « Δήλωση Μετανοίας»:
«Έχω καθήκον να περισώσω την τιμή της Ελληνικής Φιλοσοφίας. Ο Σωκράτης αρνήθηκε να υποβάλει κάτι σαν δήλωση μετανοίας…».

Και πορεύτηκε όρθιος την οδό του μαρτυρίου!
Και στις «Αναπολήσεις Γ΄» (1961-2013), όπου εξιστορεί τα χρόνια της επιβράβευσης του πολύχρονου πνευματικού του μόχθου (καθηγητής της Φιλοσοφίας του Δικαίου, πρύτανης, μέλος και πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών, υπηρεσιακός υπουργός Παιδείας) σημειώνει: «Ευγνωμονικός και για τα ελάχιστα, συγγνωμικός και για τα μέγιστα»!
Αξίζει, προτού κλείσουμε αυτή τη σύντομη αναφορά μας στη ζωή και στο υψηλό παράδειγμα παιδείας και ήθους που καταλείπει για τις νεότερες γενιές ο Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος, να ακούσουμε ένα απόσπασμα από τις παραινέσεις του για τη νεολαία: «Οι μεγάλες ιστορικές πρωτοβουλίες, επαναστάσεις κοσμοϊστορικές είτε κινήματα ηθικής διαμαρτυρίας, υπήρξαν έργα νέων, σχεδόν πάντοτε. Αλλά και σφάλματα μεγάλα στην πολιτική ιστορία της ανθρωπότητας, συγκλονιστικές ηθικές περιπέτειες, βαρύτατα οδυνηρές, υπήρξαν, επίσης, έργα νέων.[…]

Ευτυχώς υπάρχουν ταυτόχρονα οι ομάδες νέων που έχουν επίγνωση των καιρών και προπάντων συνείδηση ευθύνης για τα πεπρωμένα της ανθρωπότητας. Σ΄ αυτούς μπορεί να αποτεθούν και οι ελπίδες για το αίσιο μέλλον της.

Ας μας επιτραπεί όμως να θυμίσουμε και σ’ αυτούς, πως για να επιτύχουν αληθινά τον άξιο σκοπό τους, δεν αρκεί απλώς ο ευγενικός ενθουσιασμός τους και η αγωνιστική προθυμία τους.

Χρειάζεται να έχουν και την ικανότητα να συλλάβουν κάθε φορά την ιδιοσυστασία των προβλημάτων σε όλο το βάθος τους και στις επικίνδυνες περιπλοκές τους. Για να αποκτήσουν όμως παρόμοια ικανότητα, χρειάζεται να αυτοδιαπλασθούν σε άρτιες προσωπικότητες, αισθαντικές για τα μύχια στοιχεία του ανθρώπου, στοχαστικές για τα καίρια κοινωνικά ζητήματα». (Λόγος προς τους Νέους. «Θέματα Ιστορίας και Πολιτικής». Εκδόσεις Παπαζήση 1977).