του Δημήτρη Μάντζαρη

Η αποχώρηση των Γερμανών από τη Λέσβο, το Σεπτέμβρη του 1944, συνοδεύτηκε από την ομαλή κατάληψη της τοπικής εξουσίας από το ΕΑΜ Λέσβου. Η εξουσία αυτή διατηρήθηκε αλώβητη ως και τον Δεκέμβρη του 1944, παρά τις προσπάθειες των εκπροσώπων της κυβέρνησης Παπανδρέου, που με έδρα τη γειτονική Χίο, επεχείρησαν να την περιορίσουν.

Τα γεγονότα του Δεκέμβρη στην Αθήνα, όπως ήταν φυσικό, είχαν άμεση αντανάκλαση στο ήδη τεταμένο πολιτικό κλίμα στη Λέσβο. Το ΕΑΜ Λέσβου απαντά στην αιματοχυσία της 3^ης Δεκεμβρίου με καθημερινές απεργίες και διαδηλώσεις σε ολόκληρο το διάστημα που ήταν σε εξέλιξη οι μάχες στην Αθήνα. Από τη Δευτέρα 4 Δεκεμβρίου 1944 ως τουλάχιστον την Κυριακή 10 Δεκεμβρίου τα πάντα στη πόλη της Μυτιλήνης και στα χωριά είναι κλειστά.

Άγνοια και αμηχανία

Στις 4 Δεκεμβρίου πραγματοποιείται μια μεγάλη διαδήλωση, οργανωμένη από το ΕΑΜ μπροστά στον Δημοτικό κήπο. Η ΕΑΜική εφημερίδα «Ελεύθερη Λέσβος», ανεβάζει τους διαδηλωτές σε 40.000 στη πόλη και σε 70.000 μαζί με τις διαδηλώσεις στα χωριά. Ο αριθμός αυτός είναι τεράστιος και σίγουρα υπερβολικός, δεδομένου ότι το σύνολο του πληθυσμού του νησιού την περίοδο αυτή δεν ξεπερνούσε τις 140.000 κατοίκους[1]. Τα συνθήματα που κυριαρχούν είναι : «Ζήτω οι σύμμαχοι», «Θέλουμε πανεθνική κυβέρνηση», αλλά και συνθήματα όπως «Να φύγει ο Παπανδρέου», «Να φύγει ο Ιερός Λόχος από το νησί». Καμία αναφορά στο ρόλο των Άγγλων, οι οποίοι ακόμα βρίσκονται στο απυρόβλητο. Από τα συνθήματα είναι αντιληπτό πως ο κόσμος του ΕΑΜ στη Λέσβο είναι σε αμηχανία και δεν γνωρίζει όσα πραγματικά συμβαίνουν στην Αθήνα. Οι διαδηλώσεις και οι απεργίες με πρωτοβουλία του ΕΑΜ, συνεχίζονται καθημερινά σχεδόν ως τα Χριστούγεννα με μεγάλη μαζικότητα. Στο τύπο της εποχής δεν υπάρχει καμία ένδειξη για επεισόδια ή παρέμβαση της Χωροφυλακής κατά τη διάρκεια των κινητοποιήσεων, οι οποίες δείχνουν να είναι απόλυτα ειρηνικές. Η Χωροφυλακή εξάλλου εκείνη τη περίοδο, δεδομένης της κυριαρχίας του ΕΑΜ, ήταν εντελώς ανίσχυρη.

Στο μεταξύ τα γεγονότα στην Αθήνα εντείνουν το κλίμα πολιτικής αμηχανίας που επικρατεί, καθώς η σύγκρουση βαθαίνει και αγριεύει. Συγχρόνως το ΕΑΜ είναι υποχρεωμένο να συνυπάρχει με τους εκπροσώπους της κυβέρνησης και των Άγγλων, στα πλαίσια της από κοινού τοπικής συνδιοίκησης.

Είναι ενδιαφέρον να δει κανείς τι αναφέρει ο εκπρόσωπος της Βρετανικής διοίκησης στο νησί, μιλώντας στους ντόπιους δημοσιογράφους τη Δευτέρα 11 Δεκεμβρίου 1944, δικαιολογώντας την αγγλική παρέμβαση στη μάχη της Αθήνας: «...Το άνοιγμα των εχθροπραξιών εις τας Αθήνας δεν ξεύρη ακόμα κανείς πως έγινε. Πριν επιρρίψωμεν τας ευθύνας εις μιαν οιανδήποτε πολιτικήν μερίδα, νομίζω ότι πρέπει να λεχθή ότι η ρήξις αποτελή κατά μεγαλύτερον λόγο, έργο των Γερμανών. Όπως ακριβώς αφήκαν νάρκας και βόμβας δια να σκοτωθή κόσμος μετά την αναχώρησιν των, έτσι προσπάθησαν ν’ αφίσουν και πολιτικές διενέξεις, δια να μην ημπορή να ησυχάση μια χώρα και μετά την απελευθέρωσιν της...». Ο εκπρόσωπος της Βρετανικής διοίκησης ενημέρωσε τους ντόπιους δημοσιογράφους ότι οι Άγγλοι και ο στρατηγός Σκόμπι έχουν στην Αθήνα διαιτητικό ρόλο. Παράλληλα δεν διστάζει να επαινέσει το τοπικό ΕΑΜ/ΕΛΑΣ για την επιβολή της τάξης μετά την αποχώρηση των Γερμανών, συγχρόνως όμως αναφέρθηκε και σε  «ακρότητες» και ξυλοδαρμούς πολιτών με ευθύνη του. Επαινεί δε την παρουσία στο νησί, τόσο του τμήματος του ελληνικού πολεμικού ναυτικού, όσο και των δυνάμεων του Ιερού Λόχου, απαντώντας έτσι εμμέσως και στο αίτημα των διαδηλωτών του ΕΑΜ για την απομάκρυνση τους από το νησί[2].

Και ενώ οι μάχες μαίνονται στην Αθήνα, ένα άλλο χαρακτηριστικό γεγονός δείχνει τις πολιτικές αντιφάσεις της περιόδου. Την Κυριακή 17 Δεκεμβρίου 1944 πραγματοποιείται με πρωτοβουλία της ΕΑΜικής Οργάνωσης «Εθνική Αλληλεγγύη Λέσβου», μνημόσυνο για τα θύματα της ναζιστικής Κατοχής στην εκκλησία του Αγίου Θεράποντα. Στο μνημόσυνο δίνουν το παρόν ολόκληρη η ηγεσία του ΕΑΜ, της ΕΠΟΝ και άγημα του ΕΛΑΣ, η ηγεσία της Γενικής Διοίκησης Λέσβου, οι εκπρόσωποι του Πολεμικού Ναυτικού και του Ιερού Λόχου, που παρατάσσουν και αγήματα στη κατάθεση στεφάνου, δίπλα σε εκείνα του ΕΛΑΣ και του ΕΛΑΝ. Μαζί με τους εκπροσώπους της Εθνικής Αλληλεγγύης χαιρετισμό στο μνημόσυνο απευθύνει, ως σύμμαχος (!), ο εκπρόσωπος της Βρετανικής Στρατιωτικής Διοίκησης κ. Μάρτυρ.[3]

Ρεπορτάζ από την εφημερίδα «Δημοκρατία» στις 19/12/1944 με τις δηλώσεις Βρετανού αξιωματικού για τα Δεκεμβριανά της Αθήνας

Τα «Δεκεμβριανά» της Λέσβου

Την παραμονή των Χριστουγέννων του 1944 καταπλέουν στο λιμάνι της Μυτιλήνης έξι βρετανικά και ελληνικά πολεμικά πλοία φορτωμένα με 800 περίπου άνδρες του Βρετανικού αυτοκρατορικού στρατού, με επικεφαλής τον ταξίαρχο Turnbull. Τα στρατεύματα που μετέφεραν ήταν Ινδικά και έμειναν γνωστά στη συλλογική μνήμη ως «Μαύροι». Μαζί τους ενώνονται αμέσως οι άνδρες του αντιτορπιλικού «Αετός» που ήταν αγκυροβολημένο στο λιμάνι της Μυτιλήνης, ήδη από τον Οκτώβριο του 1944.

Η ηγεσία του τοπικού ΕΑΜ άμεσα διείδε τον κίνδυνο. Η παρουσία βρετανικών στρατευμάτων στο νησί από μόνη της, χωρίς μάχη, χωρίς επιβολή, θα άλλαζε τους συσχετισμούς και θα έδινε τη δυνατότητα στην «Αντίδραση» όπως έλεγε τους αντιπάλους της, να επιβάλλει το δικό της καθεστώς στη Λέσβο, εκτοπίζοντας την ΕΑΜική διοίκηση, όπως ήδη είχε συμβεί στη Λήμνο και στη Χίο. Έτσι παρά την αμηχανία, που όπως είδαμε κυριαρχούσε στη στάση του ΕΑΜ απέναντι στους Άγγλους, η τοπική του ηγεσία αντέδρασε έναντι των αξιώσεων για απόβαση των στρατευμάτων. Και για να το πετύχει αυτό, χρησιμοποίησε το μόνο αποτελεσματικό όπλο που διέθετε, την μαζική κινητοποίηση των οπαδών του.

Πράγματι από την Κυριακή 24 Δεκεμβρίου 1944 και επί πέντε ημέρες, υπήρξε μαχητική κινητοποίηση των κατοίκων, αρχικά της πόλης της Μυτιλήνης και των γύρω χωριών και στη συνέχεια όλων των χωριών του νησιού. Με μεγάλο ενθουσιασμό, υποδειγματική τάξη και συνεχή 24ωρη παρουσία, παρά τις αντίξοες καιρικές συνθήκες και το χιονόνερο που έπεφτε, χιλιάδες κόσμου κατέβηκαν στη προκυμαία της Μυτιλήνης στήνοντας οδοφράγματα για να εμποδίσουν την απόβαση των βρετανικών στρατευμάτων. Ο ΕΛΑΣ είχε εν τω μεταξύ καταλάβει κάποιες κρίσιμες θέσεις μάχης, έχοντας μια διακριτική παρουσία, έτοιμος να επέμβει αν χρειαζόταν. Οι Βρετανοί μπροστά στη μαζική και διαρκείας αυτή αντίδραση, αλλά και μπροστά στην αμετακίνητη στάση της ηγεσίας του τοπικού ΕΑΜ, υποχώρησαν. Την Πέμπτη 28 Δεκεμβρίου 1944, ο κυβερνήτης του πολεμικού «Σείριος» πλοίαρχος Edwards κάλεσε την ηγεσία του ΕΑΜ και τους ανακοίνωσε πως τελικά τα στρατεύματά τους δεν θα αποβιβαστούν. Παρέθεσε δε στην ΝΕ του ΕΑΜ και μια σχετική δεξίωση, το βράδυ της ίδιας μέρας πριν την αναχώρηση των πλοίων, σε ένδειξη καλής θέλησης.

Έκτακτη έκδοση της  εφ. «Ελεύθερη Λέσβος», τα Χριστούγεννα του 1944

Τα γεγονότα των Χριστουγέννων του 1944 στη Λέσβο έμειναν στην τοπική ιστοριογραφία ως γεγονότα του «Go Back», από το σύνθημα που φώναξε στους Άγγλους κάποιος από τους συγκεντρωμένους με τα λίγα αγγλικά που γνώριζε και το οποίο στη συνέχεια απέκτησε μεγάλη δημοφιλία μεταξύ των συγκεντρωμένων.

Η αναίμακτη αποτροπή της αποβίβασης των βρετανικών στρατευμάτων στο νησί είχε  εκτός από την μεγάλη πολιτική της σημασία και μια πρακτική νίκη, την απομάκρυνση του Νομάρχη Δημήτριου Κόντη και την αντικατάστασή του με το παλιό Νομαρχιακό Συμβούλιο, που είχε πρόεδρο της επιλογής του ΕΑΜ, τον Χρήστο Καλδή. Η απομάκρυνση του Κόντη από τη Νομαρχία Λέσβου ήταν στα αιτήματα και στα ψηφίσματα των διαδηλωτών. Ο ίδιος δήλωσε στην αντιπροσωπεία του ΕΑΜ πως μετά την αποχώρηση των υπουργών του ΕΑΜ από την κυβέρνηση Παπανδρέου που τον είχε διορίσει είχε πάψει στην ουσία να είναι Νομάρχης[4].

Η παρουσία βρετανικών στρατευμάτων στη Λέσβο, ενώ ακόμα δεν είχε κριθεί η Δεκεμβριανή μάχη της Αθήνας προβλημάτισε την τοπική ιστοριογραφία ως προς τους σκοπούς που εξυπηρετούσε. Υπάρχει η εκτίμηση ότι η προσπάθεια αποβίβασης αποικιακών στρατευμάτων στη Μυτιλήνη ήταν μέρος ενός ευρύτερου σχεδίου, που προέβλεπε, πως αν τυχόν ο ΕΛΑΣ κέρδιζε τη μάχη της Αθήνας η κυβέρνηση Παπανδρέου θα μεταφερόταν στα νησιά του Βορειοανατολικού Αιγαίου, δημιουργώντας ένα προγεφύρωμα στα πλαίσια μια προσπάθειας ανασύνταξης και αντεπίθεσης. Η υπόλοιπη ηπειρωτική Ελλάδα θα παρέμεινε στην κυριαρχία του ΕΑΜ /ΕΛΑΣ χωρίς διπλωματική αναγνώριση αποκομμένη από προμήθειες και στη πορεία θα έφθινε. Οι Άγγλοι θα κέρδιζαν χρόνο και όταν ξεπερνούσαν τις προσωρινές δυσκολίες, θα περνούσαν στην αντεπίθεση. Και σε αυτό το σχέδιο, μοναδικό εμπόδιο ήταν η Λέσβος, που ακόμα βρισκόταν υπό δυαδική διοίκηση[5]. Χαρακτηριστικό πάντως είναι πως λίγες μέρες μετά, στις αρχές του 1945, τα Ινδικά στρατεύματα αποβιβάζονται, χωρίς καμία αντίσταση, στη γειτονική Χίο, όπου το ΕΑΜ έχει ήδη εκτοπιστεί από την εξουσία δύο μήνες πριν[6]. Πολύ γρήγορα όμως θα αποχωρήσουν, καθώς ήδη στην Αθήνα η μάχη έχει κριθεί.

Μέλη του εφεδρικού ΕΛΑΣ απο Ανεμώτια

Μια νίκη χωρίς πρακτικό αντίκρισμα

Η απόκρουση των «Μαύρων» τα Χριστούγεννα του 1944 όπως ήταν φυσικό, ανέβασε το κλονισμένο ηθικό των φίλων και οπαδών του ΕΑΜ και ενίσχυσε την εμπιστοσύνη τους προς την τοπική ηγεσία. Το ΕΑΜ έδειξε ξανά να πατά γερά στα πόδια του και η τοπική του ηγεσία να κερδίζει την εμπιστοσύνη του κόσμου του, που προς στιγμή έδειχνε να κλονίζεται. Κατά τη διάρκεια της πρωτοφανούς κινητοποίησης του κόσμου του ΕΑΜ γράφτηκαν επί τόπου στην τοπική διάλεκτο και έγιναν πολύ δημοφιλή, κάποια τραγούδια από ντόπιους αυτοσχέδιους στιχουργούς. Ένα από αυτά ήταν σύνθεση ενός Αγιασώτη, του Στρατή Ανεζίνου, στο σκοπό του γνωστού τραγουδιού «Βάρκα γιαλό». Οι στίχοι του έδειχναν ακριβώς την περηφάνια της νίκης: «...Κατ΄ αγριγιαθρώπ΄ μας φέραν/θέλαν να τσ’ γυμνάσιν λέγαν/Θέλαν να μας ξιγιλάσιν/Τσι στουν ύπνου να μας πιάσιν/ Σαν ισκώσαμι τς μαχαίρις/Κάναν να σνιφέριν μέρις/Τς απ΄ντ΄ τριμούλα τς απ΄ του φόβου/Ρίξαν του «Αητό» στου μώλου/Τσι γι Αντίδρας΄ στου χουργιό μας/ θε να σκάσ’ απ του γυρσμό μας/– ζουμ τριαλαριλα λο/– βάρκα γιαλό...» .

Αγιασώτες διαδηλωτές σε πορεία προς τη Μυτιλήνη

Ενδεικτικό του κλίματος που επικράτησε μετά τα γεγονότα του «Go back» είναι, πως η εφημερίδα «Δημοκρατία», που ήταν προσκείμενη στο αντιεαμικό στρατόπεδο και είχε επανεκδοθεί τον Οκτώβριο του 1944, σταματά προσωρινά την έκδοση της, στις 22 Δεκεμβρίου 1944. Το επόμενο φύλλο της θα εκδοθεί δύο μήνες αργότερα στις 21 Φεβρουαρίου 1945, εννέα ημέρες μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας, όταν πια το πολιτικό κλίμα εξαιτίας της Συμφωνίας, είχε αλλάξει εντελώς. Η ίδια η εφημερίδα, αποδίδει την προσωρινή διακοπή της κυκλοφορίας της, σε απειλές που δέχθηκε από στελέχη του ΕΑΜ. Η διακοπή της έκδοσης πάντως, πρέπει να συνδέεται και με τις κατηγορίες που εκτόξευσε ο ΕΑΜικός τύπος στους αντιπάλους του ΕΑΜ, ότι αυτοί είχαν προσκαλέσει τα Ινδικά στρατεύματα στο νησί, τα Χριστούγεννα του 1944. Σχολιάζει η «Δημοκρατία» την 21^η Φεβρουαρίου 1945 : «Η “Δημοκρατία” κατόπιν απροκάλυπτων απειλών εκ μέρους του ΕΑΜ – χρησιμοποιήσαντος προς τούτο εκτός των δικών του απεσταλμένων και πολυπληθή ομάδα του Πανεργατικού Κέντρου – ηναγκάσθη ν’ αναστείλη την έκδοσιν της εφ’ όσον η συνέχισις της αρθρογραφίας της εθεωρήθη από το τυρανικόν συγκρότημα ως «δυναμένη να διαταράξη την δημόσιαν τάξιν...». Στο φύλλο της επανέκδοσης της, η εφημερίδα αναφέρεται στα γεγονότα του «Go Back», που τα συσχετίζει με τη διακοπή της λειτουργίας της, σημειώνοντας : «...Ευτυχής ήτο η σύμπτωσις ότι η αναστολή της εκδόσεως της “Δημοκρατίας”, συνέβη τρεις ημέρας προ των ασχημιών που έγιναν κατά την άφιξιν εδώ των ινδικών στρατευμάτων. Αλλιώς, με την κακοπιστίαν που διακρίνει κάθε εαμικήν πράξιν, ήσαν ικανοί να διακηρύξουν προς τον «λαόν» των και με όλα τα ποικίλα μέσα των – δηλαδή, εφημερίδες, ραδιοφωνικοί πομποί, χουνιά – ότι τα ινδικά στρατεύματα είχαν φθάσει εδώ λόγω της αρθρογραφίας μας...».

Παρέλαση του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ στη προκυμαία μετά τη νίκη

Το Μάρτη του 1945 η «Ελεύθερη Λέσβος» εξέδωσε ειδική μπροσούρα με εκτενή αναφορά στα συμβάντα των Χριστουγέννων του 1944. Όμως η ήττα του ΕΑΜ στην Αθήνα και η Συμφωνία της Βάρκιζας που ακολούθησε καθιστούσε χωρίς αντίκρισμα την μεγάλη ΕΑΜική νίκη στη Λέσβο. Ο συσχετισμός δυνάμεων είχε πλήρως αντιστραφεί με συνέπεια την εκτόπιση της Αριστεράς από την τοπική εξουσία στη Λέσβο, αρχικά στην αντιπολίτευση και στη συνέχεια στην ανυποληψία.

Η νίκη στη Λέσβο σημειώθηκε την ίδια στιγμή που η μάχη της Αθήνας είχε κριθεί. Είναι ενδεικτικό ότι τον Δεκέμβρη του 1946, ο Διοικητής Ασφάλειας της Μυτιλήνης απαγόρευσε οποιαδήποτε αναφορά της «Ελεύθερης Λέσβου» στο «Go Back» με την απειλή της κατάσχεσης της εφημερίδας.[7] Το «Go Back» είχε πλέον αποκτήσει «αντεθνικό» πρόσημο και η μνημόνευσή του έπρεπε να καταργηθεί.

Η πανηγυρική έκδοση του «ΕΜΠΡΟΣ» στις 29/12/1944 μετά τη νίκη