Φωτογραφίες: Τζέλη Χατζηδημητρίου
Κείμενα: Νίκος Σηφουνάκης, Νίκος Στεφάνου, Χρήστος Χατζηλίας, Τζέλη Χατζηδημητρίου
Μετάφραση στα αγγλικά: Tony Moser
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
Ηράκλειο 2009, σελ. 296

«Μέχρι την τελευταία στιγμή που έκλεινε το βιβλίο, ερχόντουσαν οι πληροφορίες, για καινούργια μέρη που δεν είχα προλάβει να δω, αν και γύριζα το νησί γι’ αυτό το σκοπό πάνω από δέκα χρόνια. Όμως η Λέσβος είναι ένας θησαυρός ατελείωτος και της πρέπουν πολλοί τόμοι, πολλά βιβλία, πολλές ζωές να αφιερωθούν για να σώσουν την πολύτιμη κληρονομιά της.» Μ’ αυτά τα λόγια η γνωστή φωτογράφος και συγγραφέας της «Ανεξερεύνητης Λέσβου», η συμπατριώτισσά μας Τζέλη Χατζηδημητρίου, κλείνει το νέο εξαιρετικό πόνημά της, ένα θαυμάσιο λεύκωμα, πραγματικό διαμάντι, αφιερωμένο στην αγροτική αρχιτεκτονική της Λέσβου.
Το λεσβιακό τοπίο, σπαρμένο από χτίσματα πετρόχτιστα, γεννήματα των ασχολιών των ανθρώπων, προαιώνια κτίσματα απόλυτα συνταιριασμένα με τη λεσβιακή ατμόσφαιρα, τόσο, που δε γίνονται αντιληπτά από το μάτι του ανυποψίαστου περαστικού, πολλές φορές ούτε και από τους μόνιμους κατοίκους του νησιού, παρουσιάζονται με μοναδικό τρόπο στο παρόν φωτογραφικό λεύκωμα.
Η πέτρα, το ξύλο και η λάσπη ήταν τα ταπεινά δομικά υλικά των κατασκευών της λεσβιακής υπαίθρου, τα οποία ως αψευδείς μάρτυρες μιας γνήσιας και αδόλευτης νησιωτικής θυμοσοφίας, διασώζονται με το φακό της Τζέλης Χατζηδημητρίου, για πρώτη φορά, με συστηματική περιδιάβαση του νησιού απ’ άκρη σ’ άκρη. Η διεισδυτική και συνάμα αισθαντική ματιά της γνωστής φωτογράφου αποτυπώνει με τρόπο συγκλονιστικό εικόνες ύψιστης πολιτισμικής σπουδαιότητας, λιθοδομές που πολύ δύσκολα ξεχωρίζει κανείς αν πρόκειται για αρχαϊκές ή για κατασκευές των δύο - τριών τελευταίων αιώνων.
Το βιβλίο πλαισιώνεται με εξαιρετικά κείμενα του Νίκου Σηφουνάκη, του εικαστικού Νίκου Στεφάνου και μια μελέτη του Χρήστου Χατζηλία, δρα Φιλολογίας, ο οποίος έχει εντρυφήσει στο θέμα με τη διδακτορική του διατριβή «Η Λέσβος και ο πολιτισμός της πέτρας (1850 - 1950)», στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Ο σχεδιασμός της έκδοσης είναι του ζωγράφου Αλέξη Βερούκα. Η περιγραφή των εικόνων, με κοινωνιολογικές αναφορές στις συνήθειες των κατοίκων της Λέσβου, που τους οδήγησαν στη δημιουργία αυτών των κτισμάτων, είναι της Τζέλης Χατζηδημητρίου, η οποία θέλοντας να παρουσιάσει την τέχνη και το μεράκι των ανώνυμων μαστόρων που δεν υπάρχουν πια, δεν εγκλωβίστηκε σε επιστημονικές παρατηρήσεις, αλλά κατάφερε να ξεδιπλώσει μέσα από τα σχόλια και το οπτικό υλικό τη μακραίωνη ιστορία ενός χαρισματικού τόπου.
Ο τίτλος του κειμένου του Νίκου Σηφουνάκη είναι «Σημειώσεις για τη λαϊκή αρχιτεκτονική της Λέσβου», του Νίκου Στεφάνου «Ο περίπατος της Σαπφούς», του Χρήστου Χατζηλία «Κοσμογονία» και της Τζέλης Χατζηδημητρίου «Συνομιλώντας με τα πνεύματα της πέτρας».
«Παρακολουθώντας την εξιστόρηση αυτών των τοπίων με τη μηχανή της Τζέλης Χατζηδημητρίου, δεν μπορείς να μείνεις ασυγκίνητος άλλοτε από τις θωπείες κι άλλοτε από τα ραπίσματα των ξαφνικών εντυπώσεων, έτσι όπως μας τα δίνει απλόχερα να τα γευτούμε κι εμείς όταν ξετυλίγονται μπροστά στα μάτια μας. Η χαρά κι η ευδαιμονία που αισθανόμαστε βλέποντας τα τοπία αυτά είναι δώρα που μας τα χαρίζει η ματιά της. Ματιά άλλοτε βιαστική, άλλοτε αγριεμένη κι ασυγκράτητη αλλά πάντα τρυφερή, και κυρίως όταν συναντάει όψεις και εσωτερικά των αγροτόσπιτων. Με οδήγησε από τα λιθόστρωτα και τους θάμνους, με τα φυτρωμένα βράχια ως τις ξερολιθιές και την ακολούθησα», γράφει ο Νίκος Στεφάνου.