Ακούμε δεξιά και αριστερά «το χρέος», «οι αγορές», «τα σπρεντ», «τα ομόλογα», «η δευτερογενής αγορά τίτλων», «πιθανή χρεωκοπία», «έξοδος από την ευρωζώνη», «επιτήρηση» κ.λπ.. Με όλο αυτό τον καταιγισμό, ο μέσος πολίτης αισθάνεται ότι σίγουρα κάτι δεν πάει καλά (ή μάλλον πολλά δεν πάνε καλά), όμως δε γνωρίζει τι από όλα αυτά είναι κλίμα πανικού και τι πραγματικότητα, πόσο άσχημα είναι στ’ αλήθεια τα πράγματα, τι σημαίνουν όλοι αυτοί οι περίπλοκοι όροι και κατά πόσο κινδυνεύει, όχι μόνο η οικονομία της χώρας γενικά, αλλά η… οικονομία του καθενός από εμάς.
Χωρίς διάθεση «εξυπνακισμού», προσπαθώντας όσο είναι δυνατό να κρατηθούμε μακριά από αναλύσεις για αιτίες, σκοπιμότητες, ευθύνες και ενόχους, θα επιχειρήσουμε να θέσουμε μερικά ερωτήματα που συνθέτουν το πρόβλημα, δίνοντας όσο το δυνατό πιο απλές απαντήσεις, που θα βοηθήσουν και το μη ειδικό να καταλάβει «τι είναι αυτό το κακό που μας βρήκε», και ποια είναι τα πιθανά σενάρια από εδώ και μπρος.

Τι σημαίνει δημόσιο χρέος;
Αυτό που παράγει συνολικά μια χώρα λέγεται Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν (ΑΕΠ). Με λίγα λόγια, το ΑΕΠ είναι το σύνολο των παραγομένων κάθε χρόνο αγαθών και υπηρεσιών από τον οποιονδήποτε (ιδιώτη, επιχείρηση, δημόσιο ή κοινωνικό φορέα) δραστηριοποιείται στην Ελλάδα ή εισάγει το όφελος της δραστηριότητάς του στην Ελλάδα (π.χ. ένας ναυτικός ή ένας εφοπλιστής).
Ένα μέρος από το ΑΕΠ αυτό, πηγαίνει στο κράτος με τη μορφή άμεσης ή έμμεσης φορολογίας ή παρακράτησης και το μέρος αυτό είναι τα δημόσια έσοδα, με τα οποία το κράτος κάνει κάθε χρόνο τις δημόσιες δαπάνες (πληρώνει μισθούς, κάνει δημόσια έργα, υποστηρίζει κοινωνικές υπηρεσίες όπως νοσοκομεία, εξοπλίζει το Στρατό, κάνει γενικά πολιτική).
Αν τα δημόσια έσοδα δεν είναι αρκετά για να ισοσκελίσουν τις δημόσιες δαπάνες, τότε λέμε ότι υπάρχει έλλειμμα και το κράτος δανείζεται με την έκδοση τίτλων χρέους που λέγονται συνήθως ομόλογα. Εφόσον το φαινόμενο αυτό συνεχίζεται κάθε χρόνο, το χρέος αυτό συσσωρεύεται και το σύνολό του είναι το σημερινό δημόσιο χρέος.
Το σύνολο του δημοσίου χρέους, για να μπορεί να μετρηθεί, συνήθως εκφράζεται ως ποσοστό επί του ΑΕΠ. Έτσι, εφόσον το ελληνικό δημόσιο χρέος επισήμως φθάνει στο 133% του ΑΕΠ, αν θέλαμε να περιγράψουμε το πρόβλημα γλαφυρά (αν και βέβαια, μόνο γλαφυρότητες δε σηκώνει το θέμα) θα λέγαμε ότι για να εξοφλήσουμε ως χώρα αυτά που χρωστάμε, θα έπρεπε για περισσότερο από ένα χρόνο να παράγουμε και να μη βάλουμε μπουκιά στο στόμα μας, δίνοντας όλο το ΑΕΠ μας για αποπληρωμή του χρέους. Και όλα αυτά με τα επίσημα δεδομένα. Διότι, αν υπολογίσουμε και κάποια άλλα, λιγότερο επίσημα πλην απολύτως πραγματικά, το δημόσιο χρέος φτάνει ακόμα και στο 400% του ΑΕΠ, οπότε χρειάζονται για το μηδενισμό του τέσσερα ολόκληρα χρόνια απόλυτης νηστείας!

Και το έλλειμμα;
Είπαμε και παραπάνω, ότι όταν τα έσοδα δεν είναι αρκετά για να ισοσκελίσουν τις δαπάνες, τότε λέμε ότι υπάρχει έλλειμμα. Και το έλλειμμα, για να μπορεί να μετρηθεί, εκφράζεται ως ποσοστό του ΑΕΠ. Ενώ, λοιπόν, υποτίθεται ότι για να μπούμε στη Ζώνη του Ευρώ, μια από τις προϋποθέσεις ήταν να έχουμε έλλειμμα κάτω από 3% του ΑΕΠ, στην πορεία το πράγμα ξέφυγε. Το θέμα είναι, μάλιστα, ότι ενώ οι προβλέψεις για το 2009 μιλούσαν για έλλειμμα γύρω στο 5%, αμέσως μετά τις εκλογές υποτίθεται ότι τα… ξαναλογαριάσαμε και μας βγήκε 12,7%!! Και εκεί άρχισε ο πόλεμος!
Γιατί βέβαια, όταν ακόμα και αποκλίσεις των προβλέψεων της μιας ποσοστιαίας μονάδας θεωρούνται ανεπίτρεπτες, το να πηγαίνεις από το 5% που θεωρείται ήδη πολύ, κοντά στο 13%, δεν είναι ό,τι καλύτερο για τη φερεγγυότητά σου έναντι των δανειστών σου.

Και ποιοι είναι οι δανειστές μας;
Ο δανεισμός του κράτους γίνεται κυρίως μέσω των εκδόσεων κρατικών ομολόγων, που είναι τίτλοι πενταετούς, δεκαετούς ή και μεγαλύτερης διάρκειας, που δίνουν στους αγοραστές τους συγκεκριμένο κάθε φορά τόκο.
Δανειστές μας είναι μεγαλοεπενδυτές που δρουν μέσω επενδυτικών οίκων ανά τον κόσμο, χρηματοοικονομικοί οίκοι και τράπεζες, τόσο εντός όσο και εκτός συνόρων, ενώ τα ομόλογα κρατών αγοράζονται επίσης και από άλλα κράτη.
Το επιτόκιο που μας δανείζουν εξαρτάται από το πόσο φερέγγυοι θεωρούμαστε ως κράτος, ότι θα ανταποκριθούμε στις υποχρεώσεις μας και θα πληρώσουμε τα ομόλογα στη λήξη τους. Η φερεγγυότητα κάθε κράτους (ή γενικά κάθε εκδότη ομολόγων) ονομάζεται πιστοληπτική ικανότητα και συνήθως περιγράφεται με κάποιους δείκτες βαθμολογίας που απονέμουν κάποιοι έγκυροι ή «έγκυροι» (όπως προτιμάτε) διεθνείς επενδυτικοί οίκοι που μπήκαν πια στην καθημερινότητά μας, όπως η Moody’s, o Fitch κ.λπ.. Κάποιοι από αυτούς είναι που τον τελευταίο καιρό προχώρησαν σε αλλεπάλληλες εκτιμήσεις υποβάθμισης της πιστοληπτικής μας ικανότητας και έγιναν… πύραυλος τα σπρεντ!

Τι είναι τα σπρεντ;
Τα περισσότερα κράτη κατά καιρούς δανείζονται. Ας υποθέσουμε ότι ένα κράτος θεωρείται εντελώς φερέγγυο, οπότε με άριστους δείκτες έχει βαθμολογηθεί η πιστοληπτική του ικανότητα από τους διεθνείς οίκους. Ένα τέτοιο κράτος θεωρείται για παράδειγμα η Γερμανία. Ανάλογα με την κατάσταση της παγκόσμιας οικονομίας κάθε φορά, το δεκαετές π.χ. ομόλογο του Γερμανικού Δημοσίου δίνει κάποιο τόκο, που θεωρείται η συγκριτική βάση του κρατικού δανεισμού. Η απόκλιση του τόκου που ζητούν οι αγορές για να αγοράσουν τα ομόλογα μιας χώρας από τον τόκο που ζητούν στα ομόλογα του Γερμανικού Δημοσίου λέγεται σπρεντ.
Συνήθως, οι αποκλίσεις αυτές είναι μικρές, γι’ αυτό και το σπρεντ εκφράζεται σε εκατοστά της ποσοστιαίας μονάδας, δηλαδή όταν λέμε ότι το σπρεντ των ελληνικών δεκαετών ομολόγων σε σχέση με τα γερμανικά ανήλθε σε 120 μονάδες βάσης, εννοούμε ότι αναγκαστήκαμε να πληρώσουμε για να δανειστούμε επιτόκιο μεγαλύτερο κατά 1,2% από αυτό που πληρώνει για να δανειστεί το Γερμανικό Δημόσιο.
Καταλαβαίνετε, λοιπόν, πόσο τα πράγματα έχουν χειροτερέψει για το δανεισμό της χώρας όταν τα σπρεντ από 70 και 80 μονάδες βάσης που ήταν, έφτασαν να ξεπεράσουν κάποιες στιγμές τις 400 μονάδες βάσης. Και πόσο καταστροφικό μπορεί να είναι αυτό για μια χώρα που στηρίζεται στα δανεικά.

Ποιος είναι ο κίνδυνος
Κάθε χρόνο, με τα σημερινά δεδομένα η χώρα μας πρέπει να δανειστεί περίπου 40 δισ. ευρώ για να πληρώσει προηγούμενα δάνεια. Για να καταλάβουμε το μέγεθος του προβλήματος, περίπου 55 - 60 δισ. ευρώ είναι το σύνολο των εσόδων του κρατικού προϋπολογισμού.
Υποτίθεται ότι για να μειωθεί το έλλειμμα, δύο πράγματα μπορεί να κάνει μια χώρα άμεσα. Είτε να αυξήσει τα έσοδά της, εισπράττοντας περισσότερους φόρους, είτε να μειώσει τα έξοδά της μειώνοντας τις κρατικές δαπάνες.
Τα ερωτήματα για μεν την αύξηση των φόρων είναι «περισσότεροι φόροι από πού ή από ποιους, και ποιοι κίνδυνοι υπάρχουν να στραγγαλιστεί η οικονομία». Για δε τη μείωση των δαπανών, «να κόψεις από πού, όταν είπαμε ότι από τα 55 - 60 δισ., 40 θέλεις μόνο για εξόφληση παλιών χρεών, και γύρω στα 15 για μισθούς και συντάξεις.
Αλλά άντε και το κατάφερες και εισέπραξες κάποιους φόρους παραπάνω, και μείωσες και κάποιες δαπάνες. Υποτίθεται ότι αυτά που θα εξοικονομούσες θα τα πήγαινες στη μείωση του ελλείμματος. Όταν όμως, με την άνοδο των σπρεντ, έχει ανεβεί τόσο πολύ το κόστος δανεισμού, κινδυνεύεις όλη αυτή η επώδυνη εξοικονόμηση, αντί να μειώσει το έλλειμμα, να φαγωθεί στο αυξημένο κόστος δανεισμού και να μη φτάνει κιόλας. Οπότε, ανάγκη για περισσότερα δάνεια, χειροτέρευση του ελλείμματος, κι άλλη υποβάθμιση της πιστοληπτικής ικανότητας και ο φαύλος κύκλος της χρεωκοπίας είναι ορατός.

Δηλαδή δεν υπάρχει σωτηρία;
Μπορεί κατά βάθος να πιστεύουμε ότι «η Ελλάδα ποτέ δεν πεθαίνει», αλλά εκτός από το θάνατο υπάρχει και η… ατίμωση!
Τι πολιτική να ασκήσει μια χώρα, τι ανάστημα να ορθώσει, ποιος να την πάρει στα σοβαρά, όταν έχει βγει στη γύρα για δανεικά με τοκογλυφικά επιτόκια και οι τοκογλύφοι τής κάνουν και νάζια.
Εντάξει, σίγουρα υπάρχει και κερδοσκοπία στη μέση, αλλά οι κερδοσκόποι κάνουν τη δουλειά τους, το θέμα είναι εμείς πώς φτάσαμε να χρωστάμε τέσσερις φορές το ετήσιο εισόδημά μας και να συνεχίζουμε να δανειζόμαστε σα να μην συμβαίνει τίποτα.
Και βέβαια, το σλόγκαν «να πληρώσουν αυτοί που δημιούργησαν τα χρέη» δε μου λέει τίποτα. Γιατί την ώρα που το καράβι βουλιάζει, το να φωνάζεις… «βρείτε αυτόν που άνοιξε την τρύπα στο αμπάρι να τον τιμωρήσουμε» δε θα σε εμποδίσει από το να πνιγείς.
Το μόνο που μπορεί άμεσα να λειτουργήσει είναι μια κίνηση σωτηρίας από την Ευρωπαϊκή Ένωση ή κάποιους παράλληλους μηχανισμούς, π.χ. μια κίνηση εγγύησης της εξόφλησης του χρέους μας, που θα αποκλιμακώσει ραγδαία τα επιτόκια που δανειζόμαστε.
Είναι κάτι τέτοιο πιθανό; Είναι! Όχι γιατί κάποιοι μας συμπόνεσαν (οι περισσότεροι μας θεωρούν άξιους της μοίρας μας), αλλά γιατί τυχόν κατάρρευση μιας οικονομίας που συμμετέχει στη Ζώνη του Ευρώ θα έχει αλυσιδωτές απρόβλεπτες επιπτώσεις.
Μη βιάζεστε να χαρείτε όμως, γιατί τέτοια «δώρα» δε δίνονται άνευ όρων και οι όροι (πιθανότατα) θα είναι τέτοιοι που μπορεί να καταραστούμε την ώρα και τη στιγμή που αποφάσισαν να μας «σώσουν».
Επομένως, αργά ή γρήγορα κάτι θα πρέπει να κάνουμε ως χώρα, ως πολίτες, κι αν δε μας κάνουν οι πολιτικοί μας ηγέτες, να δημιουργήσουμε άλλους. Όμως, συμπαθάτε με, αλλά υποσχέθηκα να σας μιλήσω απλά για το χρέος…

* Ο Παναγιώτης Μυριτζής είναι οικονομολόγος.