Καθολικό αίτημα κάθε εποχής και κάθε κοινωνίας είναι η ηθική, δηλαδή ένα σύνολο αρχών και κανόνων που ρυθμίζουν τη συμπεριφορά του ανθρώπου απέναντι στον εαυτό του και απέναντι στους άλλους, αρχών και κανόνων που απορρέουν από ένα αίσθημα ελευθερίας και όχι καταναγκασμού, γιατί ο καταναγκασμός μηδενίζει την αξία τη ηθικής πράξης. Τούτο σημαίνει πως η ηθική συνείδηση υπακούει και πειθαρχεί μόνο στο ηθικώς «δέον», το «πρέπον» που το άτομο ελεύθερα το έχει αποδεχτεί και το έχει εντάξει στη βιοθεωρία και την κοσμοθεωρία του. Αυτό είναι ο χρυσός κανόνας της ηθικής που μας έχει δώσει ο Δημόκριτος που είπε «πρέπει ο άνθρωπος να απέχει από τα αμαρτήματα όχι εξαιτίας του φόβου ή της αμοιβής, αλλά για το ‘‘δέον’’» (Diels B 4: Μη διά φόβον ή αμοιβήν, αλλά διά το δέον απέχεσθαι των αμαρτημάτων). Αυτό τον κανόνα συμπλήρωσε ο Ζήνων λέγοντας πως «η αρετή είναι μια αποδεκτή διάθεση. Και αυτή γίνεται αποδεκτή από μόνη της και όχι εξαιτίας κάποιου φόβου ή κάποιας ελπίδας ή εξαιτίας κάποιου άλλου εξωτερικού πράγματος. Γιατί εκεί βρίσκεται η ευτυχία του ανθρώπου» (Διογ. Λαερτ. VΙΙ 89: Αρετή διάθεσίς εστιν ομολογουμένη. Και αυτή δι’ εαυτήν εστίν αιρετή* ου διά τινα φόβον ή ελπίδα ή τι των έξωθεν. Εν αυτήι τ’ εστίν η ευδαιμονία). Αυτή είναι η ηθική πράξη και η αρετή. Την εκλέγουμε και την προτιμούμε για την αξία που έχει καθ’ αυτή και όχι από κάποιο φόβο ή από κάποια ελπίδα που συνδέεται με την ικανοποίηση του προσωπικού μας συμφέροντος.

Με βάση αυτά η ηθική πράξη πηγάζει από το ελεύθερο φρόνημα και εκφράζει την προσωπικότητα του ατόμου. Μπορεί να είναι αποτέλεσμα δύο βασικών παραγόντων, του χαρακτήρα , δηλαδή μπορεί να είναι ενδογενής και κληρονομική, και της κοινωνικής επίδρασης, δηλαδή να είναι εξωγενής και επίκτητη. Η πηγή της αρετής απασχόλησε την αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Έτσι ο Αριστοτέλης είπε πως «οι αρετές δε γεννιούνται μέσα μας κι ούτε υπάρχουν από τη φύση ή έξω από τη φύση, αλλά πλαστήκαμε επιδεκτικοί γι’ αυτές , αλλά τελειοποιούμαστε με τη συνήθεια». Με λίγα λόγια ο Αριστοτέλης είπε πως το «έθος» γίνεται «ήθος», δηλαδή η συνήθεια γίνεται χαρακτήρας. Και ο Δημόκριτος υποστήριξε κάτι παρόμοιο λέγοντας πως «οι πιο πολλοί γίνονται ενάρετοι με την άσκηση και όχι από τη φύση» (Diels ΙΙ Β 142; Πλείονες εξ ασκήσεως αγαθοί γίγνονται ή από φύσεως). Όπως και αν έχει το πράγμα, τα θεμέλια της ηθικής αγωγής τα θέτει η οικογένεια. Οι γονείς είναι οι καλύτεροι δάσκαλοι σε αυτό τον τομέα. Στη συνέχεια το οικοδόμημα εξακολουθεί να χτίζεται με πολλές αλλαγές από τους «ειδικούς», τους εκπαιδευτικούς, και ολοκληρώνεται με την επίδραση της εξωσχολικής αγωγής και παιδείας που δέχεται κανείς από διάφορους κοινωνικούς παράγοντες.

Ο Πλάτων στον Μενέξενό του έχει υποστηρίξει πως η Πολιτεία και οι δομές της έχουν άμεση επίπτωση στην ηθική διαμόρφωση των πολιτών. Έχει πει πως «η καλή πολιτεία κάνει τους πολίτες καλούς, ενώ η κακή τους κάνει κακούς» (238 c). Και όταν λέμε πολιτεία ασφαλώς εννοούμε τους πολιτικούς και τη συμπεριφορά τους, αλλά και τους νόμους που κάθε φορά θεσπίζουν και υποδεικνύουν στους πολίτες τον δρόμο που πρέπει να ακολουθήσουν. Εδώ, όμως, θέλω να εστιάσω στο «Νόμο των Νόμων», ένα νόμο που θα μπορούσε να αντικαταστήσει όλους τους άλλους τους νόμους και να οδηγήσει στην ηθικοποίηση της κοινωνίας. Στο Κατά Ματθαίο Ευαγγέλιο Ο Χριστός τονίζει «Πάντα ουν όσα αν θέλητε ίνα ποιώσιν υμίν οι άνθρωποι, ούτω και υμείς ποιείτε αυτόίς*ούτος γαρ εστίν ο νόμος και οι προφήται», δηλαδή όλα όσα θέλετε να κάνουν σε εσάς οι άλλοι, αυτά να κάνετε και εσείς σε αυτούς. Αυτός είναι ο νόμος και οι προφήτες (Ματθ. Ζ 12). Η ίδια άποψη εκφράζεται κάπως παραλλαγμένη στην Παλαιά Διαθήκη (Τωβίτ δ΄15: και ο συ μισείς μηδενί ποιήσηις), αλλά επαναλαμβάνεται και από πολλές άλλες θρησκείες και πολλούς φιλοσόφους. Βέβαια, και αυτή η άποψη έχει τις ρίζες της στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Αναφέρεται πως ένας από τους επτά σοφούς της αρχαιότητας, ο Κλεόβουλος ο Ρόδιος (6^ος αι. π.Χ.) είχε πει «Ο συ μισείς ετέρω μη ποιήσηις». Αν όμως είναι αμφίβολο ότι ο Κλεόβουλος είπε αυτά τα λόγια , είναι σίγουρο πως ο Πιττακός ο Μυτιληναίος είπε «Όσα νεμεσάις τωι πλησίον , αυτός μη ποίει», δηλαδή όσα καταδικάζεις στους άλλους, εσύ να μην τα κάνεις (Diels I 64). Και ο Ισοκράτης διατύπωσε μια παρόμοια προτροπή απευθυνόμενος στον Νικοκλέα. Του είπε «Α πάσχοντες υφ’ ετερων οργίζεσθε, ταύτα τοις άλλοις μη ποιείτε», δηλαδή μη κάνετε στους άλλους αυτά που, όταν σας τα κάνουν οι άλλοι, θυμώνετε (& 61).

Όλα αυτά φέρνουν στη μνήμη μου ένα περιστατικό που παραδίδει ο Ηρόδοτος. Όταν, λέει, οι Πέρσες εκστράτευσαν εναντίον της Ελλάδας και έστειλαν δύο πρέσβεις στη Σπάρτη, να ζητήσουν «γη και ύδωρ», που ισοδυναμούσε με παράδοση, οι Λακεδαιμόνιοι τους έρριξαν σε ένα πηγάδι λέγοντάς τους να πάρουν από εκεί «γη και ύδωρ». Αυτό όμως σήμαινε προσβολή των καθιερωμένων ηθών και είχε σαν αποτέλεσμα να πέσει στη Σπάρτη συμφορά και οι θυσίες να μην είναι ευοίωνες. Οι Λακεδαιμόνιοι θέλησαν να επανορθώσουν και έστειλαν δύο Σπαρτιάτες στον Ξέρξη με σκοπό να θυσιαστούν και να ξεπλύνουν την αδικία που είχαν διαπράξει. Όταν οι δύο Λακεδαιμόνιοι συναντήθηκαν με τον Ξέρξη του είπαν: «Βασιλιά των Μήδων, οι Λακεδαιμόνιοι μας έστειλαν να πληρώσουμε για κείνους τους κήρυκες που εξοντώθηκαν στη Σπάρτη». Ο Ξέρξης όμως από μεγαλοψυχία αρνήθηκε να γίνει όμοιος με τους Λακεδαιμόνιους , γιατί βέβαια αυτοί παραβίασαν το άγραφο δίκαιο όλων των ανθρώπων, αφού σκότωσαν τους κήρυκες, αυτός όμως, όπως είπε «δε θα κάνει τα ίδια εκείνα για τα οποία τους κατηγορεί» (VII 136: ουκ έφη όμοιος έσεσθαι Λακεδαιμονίοισι …..αυτός δε τα εκείνοισι επιπλήσσει, ταύτα ου ποιήσειν).

Η ίδια ηθική φιλοσοφία χαρακτηρίζει και τον Ξέρξη και ρυθμίζει τη συμπεριφορά του. Ένα είναι βέβαιο: αν όλοι οι άνθρωποι ακολουθούσαν αυτό τον νόμο στη ζωή τους, η ηθική θα επικρατούσε και η ζωή θα γινόταν ευτυχέστερη για όλους.