Στο Β΄ Μέρος του άρθρου μου είδαμε πως η αρχαία ελληνική διανόηση συνέδεε τη δικαιοσύνη με το συμφέρον και πως ο Περικλής απαντώντας σε αυτές τις προκλήσεις είπε για τους σύγχρονούς του Αθηναίους πως «μόνοι αυτοί από όλους τους Έλληνες ωφελούν χωρίς ενδοιασμό κάποιον όχι τόσο από υπολογισμό του συμφέροντος, όσο από την πίστη στην αξία της ελευθερίας. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία πως η χωρίς συμφεροντολογικούς υπολογισμούς βοήθεια στους άλλους, όταν η ελευθερία τους κινδύνευε, ήταν το αποκορύφωμα της δημοκρατικής συνείδησης που πήγαζε από τον σεβασμό στον άνθρωπο και την αξιοπρέπειά του και το επιστέγασμα των αρετών του αθηναϊκού δημοκρατικού πολιτεύματος. Αυτό διδασκόταν στο θέατρο σαν προγονική αρετή, όπως για παράδειγμα στους Ηρακλείδες και τις Ικέτιδες του Ευριπίδη, και στην πραγματικότητα οι Αθηναίοι το εφάρμοσαν σε κάποιες περιπτώσεις, όπως ήταν η επανάσταση της Μιλήτου εναντίον των Περσών (494 π. Χ.) και οι Περσικοί πόλεμοι κατά τους οποίους αυτοί αγωνίστηκαν και έσωσαν όχι μόνο τη δική τους ελευθερία, αλλά και ολόκληρης της Ελλάδας, παρόλο ότι και σε αυτές τις περιπτώσεις μπορεί κανείς να ανιχνεύσει συμφεροντολογικά κίνητρα. Σε άλλες όμως περιπτώσεις η βοήθεια που δήθεν ανιδιοτελώς πρόσφεραν οι Αθηναίοι στους άλλους υπαγορευόταν από πολιτική σκοπιμότητα. Σκοπιμότητα υπήρχε στην αποστολή βοήθειας από τον Κίμωνα στη Σπάρτη , όταν είχαν επαναστατήσει οι είλωτες (464 . π. Χ.) και υπολογισμός υπήρχε, όταν μετά τη νίκη των Θηβαίων στα Λεύκτρα εμπόδισαν αυτούς να καταστρέψουν τη Σπάρτη. Στην πρώτη περίπτωση ο Κίμων που είχε αριστοκρατικά φρονήματα πρόσφερε βοήθεια στην ολιγαρχική Σπάρτη για πολιτικούς λόγους (Πλουτ. Κίμ., XVI), ενώ παράλληλα έστελνε ένα μήνυμα στους δούλους της Αθήνας. Στη δεύτερη περίπτωση οι Αθηναίοι κινούνταν από τον φόβο μήπως οι Θηβαίοι στραφούν εναντίον τους και κυριαρχήσουν σε όλη την Ελλάδα (Ξενοφ. Ελλην., ΣΤ΄ V 38).

Όμως ο Θουκυδίδης, προσεκτικός παρατηρητής των μεταβολών που προκαλεί ο πόλεμος στον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά των ανθρώπων παρουσιάζει με εύγλωττο τρόπο την παραμόρφωση της ζωής και την ανατροπή των ηθικών αξιών με την εκδήλωση διαθέσεων και παθών που συγκρατούσε ο γραπτός και άγραφος νόμος, επιβάλλοντας το σεβασμό του δικαίου και της ηθικής σε περίοδο ειρήνης. Λέει χαρακτηριστικά: «στην περίοδο της ειρήνης και οι πόλεις και τα άτομα κρίνουν τα πράγματα ορθότερα εξαιτίας του γεγονότος ότι δεν περιέρχονται σε ακούσιες ανάγκες. Ο πόλεμος, όμως, αφαιρώντας την άνεση της καθημερινής ζωής γίνεται «βίαιος διδάσκαλος» και προσαρμόζει τις κρίσεις των ανθρώπων στις καθημερινέ συνθήκες» (Γ΄82.2). Μια σειρά από περιστατικά που εξιστορεί μαρτυρούν πόσο πρόσφορο έδαφος είχαν βρει τότε στην Αθήνα οι σοφιστικές διδασκαλίες για το δίκαιο και την ηθική και δείχνουν πω κινητήριος μοχλός της ιστορίας είναι το συμφέρον και η δύναμη.

Το δόγμα του «του κρείττονος συμφέροντος», δηλαδή «του συμφέροντος του ισχυρότερου» εισάγεται στο έργο του Θουκυδίδη πρώτα από τους Κορίνθιους. Αυτοί στη συμμαχική συγκέντρωση που κάνουν οι Λακεδαιμόνιοι τις παραμονές του Πελοποννησιακού πολέμου (431 π. Χ.) λένε: «Σεις οι Λακεδαιμόνιοι διευθύνετε τις πόλεις της Πελοποννήσου αποβλέποντας στη δική σας ωφέλεια. Αυτό κάνουμε κι εμείς, όταν μας προσφέρουν την αρχηγία, γιατί είναι για πάντα καθιερωμένο να καταπιέζει ο δυνατότερος τον πιο αδύνατο» (Ι 76: αεί καθεστώτος τον ήσσω υπό του δυνατωτέρου κατείργεσθαι). Αλλά το πραγματικό κίνητρο των ενεργειών των Αθηναίων δείχνει η στάση που τηρούν αυτοί απέναντι στους Μυτιληναίους πρώτα και τους Μήλιους έπειτα που στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου θέλησαν την ελευθερία τους και την ανεξαρτησία τους.

Στην πρώτη περίπτωση οι Μυτιληναίοι, σημαντικός σύμμαχος των Αθηναίων στη διάρκεια των Περσικών πολέμων , επαναστάτησαν κατά το τέταρτο έτος του Πελοποννησιακού πολέμου (428 π. Χ.) και ζήτησαν την ανεξαρτησία τους από τους Αθηναίους. Οι Αθηναίοι τόσο πολύ εξοργίστηκαν με την ενέργειά τους που μετά τη βίαιη καταστολή της εξέγερσης αποφάσισαν να θανατώσουν όλους τους ενήλικες άρρενες και να πουλήσουν τις γυναίκες ως δούλες. Την επόμενη όμως μέρα συνήλθαν οι Αθηναίοι στην Εκκλησία του δήμου, για να συζητήσουν το θέμα πιο ψύχραιμα. Πρώτος ομιλητής ήταν ο Κλέων, ο γνωστός δημαγωγός. Αυτός επέμεινε στην ορθότητα της απόφασης που είχε ληφθεί λέγοντας «αν υπακούσετε σε μένα, και τα δίκαιο απέναντι στους Μυτιληναίους θα εφαρμόσετε και συγχρόνως θα κάνετε αυτό που σας συμφέρει» (ΙΙΙ. 40,4: πειθόμενοι μεν εμοί τα τε δίκαια ες Μυτιληναίους και τα ξύμφορα άμα ποιήσετε). Και δικαιολόγησε τη θέση του λέγοντας πως η σοβαρότητα του εγκλήματος των Μυτιληναίων δικαιολογεί την τιμωρία τους , ενώ αυτή η τιμωρία διασφαλίζει τα συμφέροντα της Αθήνας. Ο Κλέων , αφού κάνει κάποιες ανάρμοστες παρατηρήσεις για τους σοφιστές, υπογραμμίζει πως η ίδια η αθηναϊκή ηγεμονία ήταν «άδικη» και θέτει τους συμπατριώτες του μπροστά σε ένα δίλημμα, από αυτά που κρίνουν την ηθική ποιότητα των ανθρώπων: πως ή πρέπει για το δικό τους συμφέρον να τιμωρήσουν τους Μυτιληναίους , έστω και αν είναι άδικο, ή να παραιτηθούν από την ηγεμονία και να καλλιεργούν την τιμιότητα χωρίς κινδύνους. Ο Κλέων πιστεύει πως η σκοπιμότητα και το συμφέρον πρέπει να υπερισχύσουν πάνω στη συμβατική ηθική.

Στην ηθική του «του κρείττονος συμφέροντος» απαντά ο Διόδοτος (ΙΙΙ. 42-48). Αυτός βρίσκει τόσο σημαντική τη θεωρία του Κλέωνος που στηρίζει τη δική του επιχειρηματολογία πάνω στο συμφέρον των Αθηναίων, αλλά καταλήγει στο αντίθετο συμπέρασμα. Αυτός λέει: «αν αποδείξω πως οι Μυτιληναίοι αδικούν, δε θα σας προτείνω να τους σκοτώσετε γι’ αυτό τον λόγο, αν αυτό δεν συμφωνεί με το συμφέρον σας, κι αν πάλι αποδείξω πω αυτοί αξίζουν κάποια συγχώρεση, δεν θα σας προτρέψω γι’ αυτό να τους αφήσετε, αν αυτό δεν είναι καλό για την πόλη» (ΙΙΙ.42.2-3: ην τε γαρ αποφήνω πάνυ αδικούντας αυτούς, ου διά τούτο και αποκτείναι κελεύσω, ην μη συμφέρον ηι, ην τε και έχοντάς τι ξυγγνώμης εάν, ει τηι πόλει μη αγαθόν φαίνοιτο). Και ο Διόδοτος, δηλαδή, στηρίζεται στις έννοιες «δίκαιο» και «συμφέρον», αλλά βλέπει αυτές με διαφορετικό. τρόπο. Τελικά, οι Αθηναίοι άλλαξαν θέση και αποφάσισαν να τιμωρήσουν μόνο τους Μυτιληναίους τους υπαίτιους της αποστασίας. Η περίπτωση, όμως, των Μηλίων είναι πιο εύγλωττη από αυτή την άποψη. Αλλά γι’ αυτό στο επόμενο (Συνεχίζεται).