Προσπαθήσαμε στα τρία προηγούμενα σημειώματα να δώσουμε μια εικόνα -οπωσδήποτε ελλειπτική και μερική- της κοινωνίας της Μυτιλήνης, της Λέσβου γενικότερα, όπως αυτή παρουσιάζεται από τα φύλλα του Κώδικα Α της Ι. Μ. Μυτιλήνης.

Όπως γράφαμε, ο κώδικας αυτός, αλλά και κάθε άλλος Κώδικας, από όποιον ελλλαδικό τόπο και αν προέρχεται, δεν μπορεί παρά σε γενικές γραμμές να αναπαριστά μια εικόνα αποκλειστικά της χριστιανικής κοινωνίας, στην καθημερινότητά της.

Τούτο συμβαίνει επειδή η οθωμανική εξουσία είχε επιτρέψει, μέσω της Εκκλησίας, στους χριστιανούς ραγιάδες να ασκούν ελεύθερα τη χριστιανική τους θρησκεία, αλλά και κάθε άλλη εκδήλωση οικογενειακού δικαίου που πήγαζε από αυτήν. Κατά συνέπεια, η Εκκλησία μπορούσε να διοικεί και να ρυθμίζει τα του οίκου της (γάμοι, βαφτίσεις, διαζύγια, διαθήκες, προικοδοσίες, γιορτές, πανηγύρια κ.τ.λ.).

Η εικόνα αυτή, βέβαια, αν διαβασθεί μονομερώς, μπορεί να μας δώσει και μονομερείς αναπαραστάσεις του πραγματικού.

Με άλλα λόγια, θα μπορούσε εύκολα να υποθέσει κανείς ότι υπήρχε μια εθνότητα που εξελισσόταν συντεταγμένα μέσα στο χρόνο, χωρίς να δίνει λόγο σε κανέναν, να λειτουργεί οιονεί αυτόνομα και ανεξάρτητα.

Ωστόσο, το ίδιο εύκολα ο κοινός νους απορρίπτει την εικόνα αυτή, επειδή δεν είναι δυνατόν ένας κατακτημένος λαός και μάλιστα επί τόσους αιώνες, να λειτουργεί ανεξάρτητα από το κυρίαρχο πολιτικό, κοινωνικό, οικονομικό πλαίσιο του κατακτητή.

Η παρουσία του κυρίαρχου είναι αλήθεια ότι ελάχιστα εμφανίζεται σε ντοκουμέντα, όπως είναι οι χριστιανικοί και οι κοινοτικοί κώδικες. Αλλά πάντως, ακόμη και σε αυτά εμφανίζεται, όπως θα έχουμε τη δυνατότητα να δούμε στην εξέλιξη των σημειωμάτων αυτών.

Άλλωστε, δεν υπάρχει καμμιά απολύτως ανάγκη να επεμβαίνει με μεγάλη συχνότητα στη χριστιανική καθημερινότητα.

Πού όμως εντοπίζεται η κυρίαρχη οθωμανική παρουσία;
Βρίσκεται στις διακρατικές συμβάσεις, που η Υψηλή Πύλη υπογράφει με τις άλλες Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής και οι οποίες συμβάσεις επηρεάζουν άμεσα τη ζωή και τη δράση των κατακτημένων.

Φέρνουμε ως θετικό παράδειγμα, τη Συνθήκη τού Κιουτζούκ Καϊναρτζή (1774), μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας, η οποία έδωσε τη δυνατότητα να απογειωθεί το εμπόριο και η ναυτιλία των χριστιανών ραγιάδων του νησιωτικού πλέγματος.

Βρίσκεται, όμως, και στις αποφάσεις κήρυξης πολέμων στους οποίους εμπλέκεται η Οθωμανική Αυτοκρατορία, οπότε αναγκαστικά θα πολεμήσουν ως στρατιώτες του Οθωμανικού Στρατού και κυρίως του Οθωμανικού Στόλου οι χριστιανοί των νησιών, και βέβαια και οι Μυτιληνιοί συμπατριώτες μας.

Βρίσκεται στα φορολογικά κατάστιχα, τα οποία τα τελευταία χρόνια έρχονται όλο και πιο συχνά στο φως από τα οθωμανικά αρχεία και πλουτίζουν τις γνώσεις μας. Εκεί μέσα θα βρούμε λ.χ. τα χωριά της Λέσβου και τους αντίστοιχους φόρους που ήταν υποχρεωμένοι να πληρώσουν οι κάτοικοί τους, χωρίς δυνατότητα απείθειας.

Βρίσκεται σε στιγμές οριακές, όταν θα εμφανιστεί η κυρίαρχη εξουσία με τη μορφή άγριας καταστολής, όπως λ.χ. έγινε και στο νησί μας μετά την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης, με το λεγόμενο μεγάλο τζουλούσι, δηλαδή τη σφαγή Λεσβίων ραγιάδων για εκφοβισμό (φυσικά το παράδειγμα της γειτονικής Χίου είναι ακόμη πιο εμβληματικό, αλλά και τόσο τραγικό...).

Και αυτές οι κεντρικές εκδηλώσεις τονίζουν κάθε στιγμή το πλέγμα, το ύφος και το βάρος της κυρίαρχης εξουσίας, και μάλιστα με τέτοιο εύλογο τρόπο, που να μη χρειάζεται να υπάρχει ρητή δήλωση και καταγραφή στα φύλλα των κωδίκων.

Όμως υπάρχει και αυτό. Έτσι, στις 8 Οκτωβρίου 1729 καταγράφεται στον Α΄ Κώδικα της Ι.Μ. Μυτιλήνης ένα γράμμα των δημογερόντων Μυτιλήνης, στο οποίο μνημονεύεται ότι έλαβαν οι Αγιασώτες «βασιλικόν φερμάνιον ... να μην πληρώνουν βιλαέτι χάρτζι».

Να λοιπόν πώς εκδηλώνεται η παρέμβαση της οθωμανικής εξουσίας στις σχέσεις των χριστιανών ραγιάδων: απαλλάσσει την Αγιάσο από ένα φόρο, τον οποίο βέβαια κάποιοι άλλοι θα πληρώσουν.

Και καθώς οι Αγιασώτες απέδιδαν το φόρο στους προκρίτους της Μυτιλήνης, οι τελευταίοι πρέπει και να υπακούσουν έναντι της οθωμανικής εξουσίας και να κάνουν τους λογαριασμούς τους χωρίς τους Αγιασώτες, που ζήτησαν και έλαβαν απαλλαγή, με την άμεση παρέμβαση του κέντρου της Αυτοκρατορίας.

Όμως θα συνεχίσουμε και σε νέο σημείωμά μας.