Πρωτ. Γρηγόριος Δουμούζης
Έκδοση Ιεράς Μητροπόλεως Μυτιλήνης
Μυτιλήνη 2010, σελ. 400

Εννέα βιβλία έχει στο ενεργητικό του ο εξαίρετος ερευνητής και συγγραφέας της εκκλησιαστικής ιστορίας του νησιού μας, πρωτοπρεσβύτερος και γενικός αρχιερατικός επίτροπος Ι.Μ. Μυτιλήνης, Γρηγόριος Δουμούζης. Ξεκίνησε το 1991 με το βιβλίο για τον «Ιερό Ναό του Αγίου Συμεών Μυτιλήνης» και από τότε δε σταμάτησε να ερευνά, να καταγράφει, να συνθέτει και να φέρνει στο φως νέα στοιχεία για πρόσωπα και πράγματα της πλούσιας εκκλησιαστικής μας ιστορίας.
Πριν λίγο καιρό μάς έδωσε ένα σπουδαίο έργο για τα ξυλόγλυπτα της Ιεράς Μητροπόλεως Μυτιλήνης. Ο συγγραφέας περιδιαβαίνει έναν - έναν τους 45 ναούς της Μητροπόλεως Μυτιλήνης και μας παρουσιάζει με κείμενο και εικόνες τους καλλιτεχνικούς θησαυρούς των ξυλόγλυπτων τέμπλων, προσκυνηταρίων, κουβουκλίων, αγίων τραπεζών, αρχιερατικών θρόνων, αμβώνων και λοιπών κατασκευών. Δίνεται λεπτομερής περιγραφή κάθε ξυλόγλυπτου, χρονολόγηση, διάρθρωση-διάκοσμος, παρατηρήσεις-συμπεράσματα.
Στο εισαγωγικό κεφάλαιο διαβάζουμε για την άνθηση της εκκλησιαστικής ξυλογλυπτικής τέχνης από τις αρχές του 18ου αιώνα σ’ όλη την Ελλάδα και στη Λέσβο, για το πώς και από ποιους γίνονταν τα ξυλόγλυπτα ενός ναού, για τις αλλαγές που σημειώνονται από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Ιδιαίτερος λόγος γίνεται για τα τέμπλα, ενώ υπάρχει και αναλυτικός κατάλογος με τους ναούς και τα ξυλόγλυπτα που ανήκουν στον καθένα.

Τα παλαιότερα ξυλόγλυπτα είναι του 17ου αιώνα και τα βρίσκουμε σε πέντε ναούς: Καθολικό Ταξιαρχών Κάτω Τρίτους, Αγίου Θεράποντος, Αγίων Αναργύρων Κουμκό Ακλειδιού, Αγίου Βασιλείου Μόριας, Κοιμήσεως Θεοτόκου Συκούντας. Τα περισσότερα ξυλόγλυπτα φτιάχτηκαν το 18ο αιώνα, ενώ κάποια είναι των αρχών του 19ου και το πιο καινούργιο στον Άγιο Θεράποντα Μυτιλήνης, το 1915. Εννέα τέμπλα είναι μαρμάρινα, από τα οποία ένα είναι έργο του Χαλεπά, μερικά άλλα του Λέσβιου γλύπτη Ιωάννη Χατζηδιάκου και ένα του Φιλιππότη.
Ανακεφαλαιώνοντας τα στοιχεία της έρευνάς του, ο πατήρ Γρηγόριος Δουμούζης σημειώνει: «Στη Μυτιλήνη η εξέλιξη της εκκλησιαστικής ξυλογλυπτικής συντελείται κατά το 18ο αι.. Τότε κτίζονται και “επιπλώνονται” οι περισσότερες εκκλησίες των ενοριών που παρ’ ότι βρίσκονται στα χρόνια της τουρκοκρατίας, εν τούτοις οι Λέσβιοι κατόρθωναν να “ανακαινίζουν” τις εκκλησίες τους. Η λέξη ανακαίνιση σήμαινε τα δύσκολα εκείνα χρόνια ανέγερση και σκόπιμα έγραφαν τη λέξη αυτή για να πάρουν την άδεια από τις τουρκικές αρχές.
Από τα πρώτα χρόνια του 18ου αι. με την εξάπλωση της τέχνης έχουμε τα κουφωτά ή πολύ σκαλιστά τέμπλα με διαμπερή κενά ανάμεσα στις εικονιζόμενες μορφές. Τα ξυλόγλυπτα γίνονται δαντελωτά και σκαλίζονται περισσότερες ανθρώπινες μορφές. Στα μέσα του αιώνος αυτού έχουμε την εισαγωγή της τεχνοτροπίας μπαρόκ, που είναι απαίτηση της εποχής. Νέα θέματα με συνδυασμούς θεμάτων χαρακτηρίζουν τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αι.. Τα τέμπλα της Ζωοδόχου

Πηγής της Βρίσας, της Μεταμορφώσεως Μεγαλοχωρίου, του Αγίου Ιωάννου Θεολόγου Μεγαλοχωρίου, της Αγίας Ειρήνης Ερεσού, του Αγίου Βασιλείου Μόριας και άλλων αποτελούν την πιο πετυχημένη έκφραση του νεοελληνικού μπαρόκ. Ο τεχνίτης “τρελαίνεται” από την τέχνη του και χαίρεται την κυριαρχία του πάνω στα υλικά των ξυλογλύπτων του και όπως φαίνεται θέλει περισσότερο την έκπληξη και λιγότερο τη συγκίνηση ή την κατάνυξη. Την εποχή αυτή έχουμε τις καλλίτερες δημιουργίες στη Μητρόπολή μας.
Όμως από το δεύτερο μισό του 19ου αι. αρχίζει η κάθετη πτώση της υπέροχης αυτής τέχνης. Σιγά-σιγά εγκαταλείπεται η παλαιά τέχνη και εισάγονται άλλα στοιχεία στην ξυλογλυπτική, γείσα, κίονες με ιωνική ράβδωση, συμμετρία στη διακόσμηση και μεγάλες επιφάνειες όγκων λαξευμένες και όλα αυτά έχουν μια καλλιγραφική ωραιοπάθεια. Τέτοια τέμπλα κατασκευάζονται στον Άγιο Γεώργιο Πολιχνίτου το 1805, στη Ζωοδόχο Πηγή Μυτιλήνης το 1860 και στον Άγιο Θεράποντα Μυτιλήνης το 1915.
Αργότερα εκδηλώνεται, σαν αντίδραση, η κατασκευή μαρμαρίνων τέμπλων ή ακόμη και γυψίνων στα πρότυπα της βυζαντινής λιθογλυπτικής. Η ίδια προσπάθεια εκδηλώνεται συγχρόνως προς την προηγούμενη και δημιουργούνται ξυλόγλυπτα με σκοπό να μιμηθούν τα παλαιά, πράγμα το οποίο δεν το κατορθώνουν. Δημιουργούν, όμως, μια άλλη ομάδα τέμπλων λαϊκής τέχνης ,με θωράκια, πεσσούς και άλλα μέλη ζωγραφισμένα από λαϊκούς ζωγράφους. Τέτοια υπάρχουν σε αρκετούς ναούς της Μητροπόλεως.»