Όταν στις 10 Μαρτίου του1985, ο κόσμος πληροφορήθηκε τον θάνατο, στην Μόσχα, του ηγέτη της, τότε, Σοβιετικής Ένωσης ΚονσταντίνΤσερνιένκο, οι σχέσεις, μεταξύ Δύσης και Ανατολής, των ΗΠΑ με Πρόεδρο τον Ρήγκαν και της Σοβιετικής Ένωσης με Γενικό Γραμματέα του ΚΚΣΕ τον ΚονσταντίνΤσερνιένκο, βρισκόταν σε κρίσιμο και επικίνδυνο σημείο (αποχή των σοβιετικών αθλητών από την Ολυμπιάδα του 1984, στο Λος Άντζελες, ως απάντηση στην αποχή των ΗΠΑ στην Ολυμπιάδα του 1980, στην Μόσχα).

Ο θάνατος του 73χρονου και επί μακρόν ασθενούντος Κονσταντίν Τσερνιένκο, Γ. Γραμματέα του ΚΚΣΕ και Προέδρου του Ανώτατου Σοβιέτ, άνοιξε τον δρόμο για την «αυτομεταρρύθμιση» του σοβιετικού συστήματος και την δραματική αλλαγή του πολιτικού χάρτη της Ευρώπης: ο επόμενος στην ιεραρχία της Σοβιετικής Ένωσης, Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, συγκάλεσε αμέσως σε συνεδρίαση το Πολιτικό Γραφείο του Κομμουνιστικού Κόμματος, για την εκλογή του νέου ηγέτη της ΕΣΣΔ.

Αν και ορισμένα μέλη του Πολιτικού Γραφείου επιθυμούσαν να σταματήσουν την περαιτέρω άνοδο του 54χρονου Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, μη έχοντας άλλη πειστική εναλλακτική πρόταση, εξέλεξαν, την 11^ην Μαρτίου του1985, ομόφωνα, ως ηγέτη της δεύτερης υπερδύναμης στον κόσμο, τον Μιχ. Γκορμπατσόφ.

Οι κρίσιμες συνθήκες και οι δυσκολίες που αντιμετώπιζε, σε όλα τα επίπεδα (οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό), η Σοβιετική Ένωση, σε συνδυασμό με το κύρος της Γενικής Γραμματείας και την πανίσχυρη εξουσία του Γενικού Γραμματέα έδωσαν την ευκαιρία και την δυνατότητα στον Γκορμπατσόφ να ξεκινήσει την «Περεστρόικα» (Aνασυγκρότηση), η οποία εξελίχτηκε ως η πλέον ριζοσπαστική πολιτική καινοτομία στην χώρα του «Υπαρκτού Σοσιαλισμού».

Ο νέος σοβιετικός ηγέτης αποδείχτηκε περισσότερο μεταρρυθμιστής από ό,τι πίστευαν οι σύντροφοί του στο Πολιτικό Γραφείο. Στην εφτάχρονη άσκηση της εξουσίας του, οι πολιτικές του έγιναν πιο τολμηρές και πιο εκτεταμένες. Είχε ένα ασυνήθιστα ανοιχτό μυαλό για έναν κομμουνιστή πολιτικό.

Οι σημαντικές εσωτερικές αλλαγές του Γκορμπατσόφ στο μέχρι τότε πολιτικοκοινωνικό σύστημα.

• Μια νέα πολιτική της διαφάνειας (Glasnost), αρκετά γρήγορα, εξελίχθηκε σε ελευθερία του λόγου: τα μέχρι τότε απαγορευμένα βιβλία που αμφισβητούσαν, όχι μόνο την επίσημη ιστορία, αλλά και τη νομιμότητα της κομμουνιστικής κυριαρχίας, δημοσιεύθηκαν σε μεγάλες εκδόσεις.

• Οι αντιφρονούντες απελευθερώθηκαν από την φυλακή και διερευνήθηκαν προηγούμενες στρεβλώσεις της δικαιοσύνης.

• Ο διωγμός των Εκκλησιών σταμάτησε και έδωσε τη θέση του στη θρησκευτική ανοχή.

• Το 1989 - παρά τις αντιδράσεις- διεξήχθησαν εκλογές στις οποίες οι ψήφοι καταμετρήθηκαν τίμια.

• Η επίσημη ιδεολογία, ο Μαρξισμός-Λενινισμός, απορρίπτεται όλο και περισσότερο και αντικαθίσταται από τον ιδεολογικό πλουραλισμό και την ελεύθερη πνευματική έρευνα.

• Νομιμοποιήθηκε η ελευθερία της επικοινωνίας (συμπεριλαμβανομένου και του τερματισμού των παρεμβολών στις ξένες εκπομπές) και η ελευθερία των ταξιδιών στις Δυτικές χώρες.

• Ο λεγόμενος «δημοκρατικός συγκεντρωτισμός» μέσα στο Κομμουνιστικό Κόμμα - ένας ευφημισμός για ένα ιεραρχικά και αυστηρά πειθαρχημένο κόμμα, μη ανεκτικό στη διαφωνία - εγκαταλείφθηκε σιωπηρά. Το κόμμα των σχεδόν 20 εκατομμυρίων μελών έγινε ένας πολιτικός οργανισμός ανοιχτός στον διάλογο, στην πολιτική και στην ιδεολογική αντιπαράθεση. Τα μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος βρέθηκανο ένας απέναντι του άλλου, σε ριζικά διαφορετικές πολιτικές πλατφόρμες, στις εκλογές του 1989, του 1990 και του 1991.

• Η συνταγματική αλλαγή στις αρχές του 1990 νομιμοποίησε τη δημιουργία πολιτικών κομμάτων της αντιπολίτευσης και καθιέρωσε τον υπάρχοντα, πλέον, νέο, πολιτικό πλουραλισμό.

Οι αλλαγές στην εξωτερική πολιτική.

• Από την αρχή, ο Μ. Γκορμπατσόφ κατέστησε σαφές εντός της ηγεσίας ότι τα σοβιετικά στρατεύματα πρέπει να εγκαταλείψουν το Αφγανιστάν, στο οποίο είχαν εισβάλει το 1979∙ και τον Φεβρουάριο του 1989, ο τελευταίος σοβιετικός στρατιώτης αναχώρησε από το έδαφος του Αφγανιστάν.

• Ο τελευταίος ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης ανέπτυξε καλές προσωπικές σχέσεις με τους δυτικούς πολιτικούς ηγέτες. Οι ετήσιες συναντήσεις κορυφής με τους Αμερικανούς προέδρους είχαν μέχρι το 1987 αποφέρει ουσιαστικά αποτελέσματα, συμπεριλαμβανομένης της μείωσης του μεγέθους των πυρηνικών οπλοστασίων των στρατιωτικών υπερδυνάμεων και της απομάκρυνσης των πυρηνικών πυραύλων από την Ευρώπη.

Ο Γκορμπατσόφ σε συνάντησή του με τον Ρήγκαν στις ΗΠΑ.

• Στις σημαντικές ομιλίες του,το 1988 -τον Ιούνιο, στην Μόσχα και στον ΟΗΕ, στη Νέα Υόρκη, τον Δεκέμβριο του 1988 - ο Γκορμπατσόφ αποκήρυξε το «Δόγμα Μπρέζνιεφ», της περιορισμένης κυριαρχίας για τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, δηλώνοντας ότι οι πολίτες όλων των παραπάνω χωρών είχαν το δικαίωμα να αποφασίσουν σε τι είδους πολιτικό και οικονομικό σύστημα επιθυμούν να ζήσουν!

• Μετά την, αναμφισβήτητα, σημαντικότερη αλλαγή, που διακήρυξε ο Γκορμπατσόφ, οι λαοί των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης, το 1989,απομάκρυναν τους κομμουνιστές ηγέτες τους από την εξουσία (ειρηνικά, εκτός από τη Ρουμανία) και χωρίς να ριχθεί ούτε ένας πυροβολισμός από σοβιετικό στρατιώτη, οι χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης έγιναν ανεξάρτητες και μη κομμουνιστικές∙ και παρά τη επίσημη θέση της Σοβιετικής Ένωσης, που είχε, από παλιά, τεθεί υπόψη των Δυτικών χωρών ότι η διαίρεση της Γερμανίας σε δύο κράτη είναι αδιαπραγμάτευτη, η Γερμανία επανενώθηκε το 1990!

Η πορεία προς την Διάλυση της ΕΣΣΔ.

Όσο περισσότερο, όμως, ο Γκορμπατσόφ μεταρρύθμιζε το σοβιετικό σύστημα, τόσο περισσότερο υπονόμευε την παραδοσιακή εξουσία της ηγεσίας του κόμματος - την δική του βάση εξουσίας: η πολιτική της διαφάνειας (Γκλασνόστ) του νέου καθεστώτος, με την ανοχή του στην ελευθερία του λόγου, έφερε στην επιφάνεια της πολιτικής ζωής πολλά και, επί μακρόν, καταχωνιασμένα προβλήματα, μεταξύ των οποίων, το πλέον σοβαρό, η εθνική δυσαρέσκεια των, εκτός της Ρωσίας, χωρών,με αποτέλεσμα, μέχρι το 1990, να αυξάνεται, συνεχώς, ο κίνδυνος για την ίδια την ύπαρξη της Σοβιετικής Ένωσης και, τελικά, τον Δεκέμβριο του 1991, ενώ ο Γκορμπατσόφ προσπαθούσε να επανιδρύσει, εθελοντικά, ως ομοσπονδία, την ΕΣΣΔ, να καταλήξουν σε πλήρη αποτυχία και η Σοβιετική Ένωση να διαλυθεί σε 15 διάδοχα κράτη.

( «Παρ΄ όλον ότι, μέχρι το 1991, οι σχέσεις μεταξύ των Ρώσων ηγετών (του Γκορμπατσόφ ως Πρόεδρου της ΕΣΣΔ, καθώς και του Μπόρις Γέλτσιν ως Πρόεδρου της Ρωσικής Δημοκρατίας) και των ηγετών της Δύσης ήταν θερμές και γεμάτες εμπιστοσύνη, Ανατολή και Δύση απέτυχαν να οικοδομήσουν, πάνω στα νέα θεμέλια, την ενότητα και την συνεργασία, μεταξύ τους, και αυτό είναι μια τραγωδία μεγάλων διαστάσεων» ( ΆρτσιΜπράουν)*.

* (βασική πηγή για την στοιχειοθέτηση του σημερινού άρθρου το βιβλίο «Seven YearsthatChanged the World: Perestroika in Perspective. 2007» του Archie Brown, ομότιμου καθηγητή Πολιτικής, στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης).

Το χρονικό της διάλυσης της ΕΣΣΔ.

(«Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 και στο όνομα της γκλάσνοστ, (διαφάνειας), οι εθνικές ταυτότητες των μη ρωσικών χωρών της Σοβιετικής Ένωσης, οι οποίες μέχρι τότε είχαν τεθεί στο περιθώριο και είχαν πέσει θύματα ενός άγριου εκρωσισμού, άρχισαν να βγαίνουν στην επιφάνεια. Όπως συνέβη και στην περίπτωση του τέλους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κατά τον 19ο αιώνα, κατά την οποίαν οι υπόδουλοι λαοί ανέκτησαν την εθνική τους συνείδηση και διεκδίκησαν την ανεξαρτησία τους, έτσι και στην ΕΣΣΔ συγκροτήθηκαν αυτονομιστικά κινήματα που στράφηκαν ενάντια στην κεντρική σοβιετική εξουσία. Γρήγορα οι αυτονομιστικές οργανώσεις μετασχηματίστηκαν σε μαζικά κινήματα ανεξαρτησίας. Τα κινήματα αυτά επικράτησαν πρώτα στις χώρες της Βαλτικής και εν συνεχεία, στην Ουκρανία, την Μολδαβία, τον Καύκασο, καθώς και σε ορισμένες δημοκρατίες της Κεντρικής Ασίας, όπως το Τατζικιστάν.

Η χαοτική κατάσταση που δημιουργήθηκε προκάλεσε ρήγμα μεταξύ του Γκορμπατσόφ και της ρωσικής κοινής γνώμης. Ο Γκορμπατσόφ, ως Πρόεδρος της Σοβιετικής Ένωσης, βρέθηκε στη δυσάρεστη θέση να πρέπει από τη μία να αντιμετωπίσει τους σκληροπυρηνικούς συντηρητικούς του Κόμματος, με επικεφαλής τον Iγκόρ Λιγκατσέφ, Γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής και μέλος του Πολιτικού Γραφείου, και, από την άλλη, τους υποστηρικτές της εκκαθάρισης του καθεστώτος, με επικεφαλής τον Μπόρις Γιέλτσιν∙ όμως η αποκεντρωτική αποσχιστική δυναμική δεν μπορούσε πλέον να ανακοπεί. Ακολούθησαν η κατάρρευση της σοβιετικής οικονομίας και το ξέσπασμα ένοπλων συγκρούσεων, ιδίως στον Καύκασο. Το αποτυχημένο πραξικόπημα της 19ης Αυγούστου του 1991 που ακολούθησε επιτάχυνε τη διάλυση της ΕΣΣΔ. Η νέα Ρωσική Ομοσπονδία που δημιουργήθηκε αποτελούνταν στην ουσία, σχεδόν αποκλειστικά, από το έθνος- κράτος της Ρωσίας»)

*( Απόσπασμα από άρθρο στην ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ της Κύπρου, 5/9/2022, του Παναγιώτη Χριστιά, καθηγητή Πολιτικής και κοινωνικής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου της Κύπρου).

( συνεχίζεται)