Γράφει ο ΝΙΚΟΣ ΚΑΡΥΔΗΣ

Τα πρόσφατα χτυπήματα του Εγκέλαδου στη Λέσβο και την Κω, έφεραν στο προσκήνιο το θέμα της ασφάλειας των ιστορικών κτιρίων σε σεισμογενείς περιοχές. Ο σεισμός που έπληξε τη Λέσβο στις 12 Ιουνίου προκάλεσε σημαντικές ζημιές σε ένα μεγάλο μέρος της Βρίσας, ενός από τους πιο σημαντικούς παραδοσιακούς οικισμούς του νησιού.
Αυτή δεν είναι η πρώτη φορά που η Βρίσα υφίσταται τέτοια καταστροφή. Το 1845 ο οικισμός αυτός είχε πληγεί από παρόμοιο σεισμό, ο οποίος άφησε πίσω του έναν νεκρό και δεκάδες κατεστραμμένες κατοικίες.
Αυτές ξανακτίστηκαν κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, σε μία περίοδο όπου τακτικές δονήσεις κρατούσαν νωπή την εμπειρία του σεισμού σε ολόκληρη τη Λέσβο.
Σε τι βαθμό η εμπειρία του σεισμού επηρέασε την κατασκευή των παλαιών κτιρίων της Βρίσας; Είναι τα κτίρια αυτά ασφαλή στο σεισμογενές περιβάλλον της Νότιας Λέσβου;
Η μελέτη πεδίου που οργάνωσε το Πρόγραμμα Αποκαταστάσεων Ιστορικών Κτιρίων του Πανεπιστημίου του Κεντ, ρίχνει φως σε αυτά τα ερωτήματα, μέσα από την παρατήρηση των κατασκευών της Βρίσας και την καταγραφή των βλαβών τους.
Εκ πρώτης όψεως, η έκταση των ζημιών αυτών θα μπορούσε να αποδοθεί στην αδυναμία των τοπικών κατασκευών.

Και όμως, η προσεκτική παρατήρηση ορισμένων από τις κατασκευές αυτές μάς οδηγεί σε μία επανεκτίμηση της συμπεριφοράς τους στον σεισμό, αναδεικνύοντας τον ρόλο τους στην ασφάλεια των κατοίκων, ο οποίος δεν είχε επισημανθεί μέχρι σήμερα.
Οι τοίχοι των παλαιών σπιτιών της Βρίσας μοιάζουν να είναι φτιαγμένοι εξ ολοκλήρου από λιθοδομή. Αυτή η εντύπωση όμως είναι απατηλή. Πράγματι, οι καταρρεύσεις που προκάλεσε ο πρόσφατος σεισμός αποκαλύπτουν τη χρήση ενός συνθετότερου συστήματος κατασκευής.
Τουλάχιστον πέντε από τα πληγέντα σπίτια της Βρίσας συνδυάζουν τους εξωτερικούς λίθινους τοίχους με εσωτερικούς ξύλινους σκελετούς. Αυτοί οι σκελετοί αναπτύσσονται περιμετρικά, κατά μήκος της εσωτερικής παρειάς των εξωτερικών τοίχων.
Καμωμένοι από ξύλινα υποστυλώματα συνδεδεμένα με οριζόντιες και διαγώνιες δοκούς, οι σκελετοί αυτοί υποστηρίζουν τη στέγη ταυτόχρονα με τους παρακείμενους λίθινους τοίχους.
Σε αντίθεση με αυτούς όμως, οι σκελετοί είναι «κρυφοί»: ενσωματώνονται στους τοίχους και καλύπτονται από τον εσωτερικό σοβά. Στη Βρίσα το δευτερεύον αυτό σύστημα στήριξης της στέγης αποκαλύφθηκε μόνο ύστερα από τη ρηγμάτωση των κατασκευών.
Ωστόσο, το σύστημα αυτό ήταν ήδη επιστημονικά γνωστό. Η ιδιότυπη αυτή κατασκευή είχε εντοπιστεί και διερευνηθεί για πρώτη φορά από τον γράφοντα στην Ερεσό της Λέσβου, όπου οι εσωτερικοί ξύλινοι σκελετοί είναι γνωστοί ως «φριγγιά».
Η έρευνα είχε δημοσιευτεί στην Ελλάδα το 2003 και στη Μεγάλη Βρετανία το 2015. Ενδιάμεσα, η παρατήρηση του συστήματος ερευνήθηκε και σε άλλα σημεία του νησιού, αλλά και τη γειτονική Πέργαμο της Μικράς Ασίας.

2. Κτίριο με «φριγγιά» στο Πλωμάρι

Αυτή η κατασκευή δεν περιοριζόταν σε κατοικίες. Ενδεικτικά, τη συναντάμε στο πρώην σαπωνοποιείο Πούλια του 1880 στο Πλωμάρι, καθώς και στο προστώο του Ιερού Ναού της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος στο Μεγαλοχώριο. Φαίνεται πως αυτό το σύστημα κατασκευής ωρίμασε σε συνέχεια μίας ακολουθίας σεισμών στη Λέσβο στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα.
Στη δημοσίευση του 2003 είχαμε υποθέσει ότι ο ρόλος των εσωτερικών ξύλινων σκελετών είναι η αντισεισμική προστασία. Οι σκελετοί αυτοί ενισχύουν τους εξωτερικούς τοίχους και τους «δένουν» μεταξύ τους σαν σύνολο, αυξάνοντας την αντοχή τους στον σεισμό.
Επιπλέον, το σύστημα αυτό διοχετεύει τη σεισμική ενέργεια σε μικρής έκτασης ρηγμάτωση μεταξύ ξύλινου σκελετού και τοιχοποιίας, η οποία επιδέχεται επισκευή.
Τέλος, σε πολύ μεγάλους σεισμούς, τα εσωτερικά ξύλινα υποστυλώματα συγκρατούν τη στέγη ακόμα και σε ενδεχόμενη κατάρρευση της εξωτερικής τοιχοποιίας, προστατεύοντας τη ζωή των κατοίκων.
Τα σεισμικά κύματα που χτύπησαν τη Βρίσα στις 12 Ιουνίου δοκίμασαν το σύστημα αυτό για πρώτη φορά. Σε τέσσερις από τις πέντε κατοικίες όπου παρατηρήσαμε το σύστημα, οι εξωτερικοί λίθινοι τοίχοι έχουν καταρρεύσει εν μέρει ενώ η στέγη στέκει ακόμη, υποβασταζόμενη από τα εσωτερικά ξύλινα υποστυλώματα.

3. Αναπαράσταση του κατασκευαστικού συστήματος της Ερεσού. Υστερα από σεισμό, οι ξύλινοι σκελετοί εξακολουθούν να υποστηρίζουν τη στέγη. Η υπόθεση αυτή επαληθεύτηκε στη Βρίσα

Εάν αυτά τα υποστυλώματα έλειπαν, οι στέγες θα είχαν καταρρεύσει στο εσωτερικό των κτιρίων και θα είχαμε ενδεχομένως θρηνήσει περισσότερα θύματα. Από αυτή την άποψη, ο ρόλος της ξύλινης αυτής ενίσχυσης ήταν κρίσιμος.
Από την άλλη πλευρά, η εφαρμογή του συστήματος των «φριγγιών» στη Βρίσα εμφανίζει και αδυναμίες. Διαπιστώθηκε, για παράδειγμα, ότι σε ορισμένες κατοικίες, τα εσωτερικά υποστυλώματα είναι αραιά τοποθετημένα ενώ δεν διαθέτουν επαρκείς συνδέσεις μεταξύ τους.
Επίσης, η εξωτερική τοιχοποιία έχει συχνά μικρό πάχος και αδύναμο κονίαμα, ενώ στερείται οριζόντιων ξυλοδεσιών και επαρκούς σύνδεσης με τους εσωτερικούς σκελετούς.
Αυτά εξηγούν εν μέρει την έκταση των ζημιών σε τοίχους, ειδικά στο μέρος του οικισμού όπου το χαλαρό υπέδαφος ενίσχυσε την επιτάχυνση του σεισμού.
Παρόλα αυτά, ακόμα και οι ελλιπείς εφαρμογές του συστήματος λειτούργησαν, είτε αποσβένοντας τη σεισμική ενέργεια με ελεγχόμενες βλάβες, είτε αποτρέποντας την κατάρρευση των στεγών.
Επίσης, είναι πολύ πιθανό ότι πολλά από τα παλαιότερα κτίρια της Βρίσας που έμειναν ανέπαφα στον σεισμό διασώζουν στο εσωτερικό τους τελειότερες εφαρμογές του συστήματος.
Ο εντοπισμός του συστήματος των «φριγγιών» στη Βρίσα πρέπει να συνδεθεί τόσο με τη διάγνωση των βλαβών των κατασκευών όσο και με την επικείμενη επισκευή τους.
Η εκτίμηση της στατικής επάρκειας των σπιτιών με «φριγγιά» ενδέχεται να χρειάζεται να επανεξεταστεί, συνυπολογίζοντας την ύπαρξη του δευτερεύοντα ξύλινου φέροντα οργανισμού στο εσωτερικό τους.
Σε αυτές τις περιπτώσεις, η ρηγμάτωση της κατασκευής οφείλεται στη διαφορική συμπεριφορά ξύλινου σκελετού και λιθοδομής και δεν υποδηλώνει πάντα μη αναστρέψιμη βλάβη. Από την άλλη πλευρά, τυχόν κατάρρευση της τοιχοποιίας δεν σημαίνει απαραιτήτως ότι η στέγη στερείται προσωρινής στήριξης.
Το εσωτερικό σύστημα στήριξης της στέγης πρέπει επίσης να ληφθεί υπόψη και στην προσεχή αποκατάσταση του οικισμού. Το διεθνές πλαίσιο προστασίας των ιστορικών κτιρίων τονίζει την ανάγκη σεβασμού των κατασκευών ως έχουν και συνιστά τη χρήση συμβατών παραδοσιακών τεχνικών και υλικών για την επισκευή τους (ICOMOS, Burra Charter, 2013).
Στην περίπτωση της Βρίσας, πέρα από τη διάσωση και επανάχρηση λίθινων μελών, η οποία συζητιέται σήμερα, χρειάζεται να αποκαταστήσουμε και τους εσωτερικούς ξύλινους σκελετούς.
Μόνο έτσι θα διασφαλιστεί ότι η αποκατάσταση δεν θα αφορά μόνο την εξωτερική εικόνα των κατοικιών, αλλά θα προνοεί και για την αντισεισμική τους θωράκιση.
Η τελευταία μπορεί να διασφαλιστεί διορθώνοντας τυχόν αδυναμίες των ιστορικών κατασκευών, χωρίς όμως να ξεφεύγουμε από τη λογική της αρχικής κατασκευής και, κυρίως, αποφεύγοντας τη χρήση σύγχρονων υλικών που είναι ασύμβατα με τον ιστορικό τρόπο δόμησης.
Η πρόληψη ζημιών από μελλοντικούς σεισμούς στη Βρίσα εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη δυνατότητά μας να καταλάβουμε την ιδιαιτερότητα της τοπικής κατασκευαστικής τεχνολογίας. Παλαιές κατασκευές της Βρίσας απόσβεσαν την ενέργεια του πρόσφατου σεισμού με ελεγχόμενες, αναστρέψιμες ζημιές.
Κατασκευές όπως αυτές δεν μπορούν να απαξιώνονται άκριτα ως επικίνδυνες. Τα παλαιά σπίτια της Λέσβου κρύβουν μέσα τους μία σοφία που προσφέρει πρακτικές λύσεις και η οποία αξίζει να διασωθεί.

* Ο κ. Νίκος Καρύδης είναι Senior Lecturer, Kent School of Architecture, University of Kent.

Αναδημοσίευση από efsyn.gr, 03/08/2017.