Τα αρχαία λατομεία, μνημεία της φύσης και του ανθρώπου, από τα οποία προήλθαν τα υλικά δομής των μνημείων και άλλων αριστουργημάτων τέχνης (αγάλματα και άλλα γλυπτά), είναι αναμφισβήτητα ένα μεγάλο εθνικό κεφάλαιο γεωλογικής, αρχαιολογικής και ιστορικής σπουδαιότητας. Γι’ αυτό και κατατάσσονται από πλευράς μνημειακής αξίας στον ανώτατο βαθμό και ως εκ τούτου απορρέουν υποχρεώσεις υψηλού βαθμού προστασίας. Επιπλέον, στο Αιγαίο αποκτούν αυτά ακόμη μεγαλύτερη σπουδαιότητα, διότι καταδεικνύουν τη διαχρονικότητα του Ελληνισμού.

Δυστυχώς, τα περισσότερα από αυτά βρίσκονται σε κατάσταση ακραίας εγκατάλειψης, αν και προστατεύονται από τον αρχαιολογικό νόμο.

Ένα από αυτά είναι το γνωστό αρχαίο λατομείο Μόριας, που βρίσκεται σε απόσταση πέντε χιλιομέτρων από τη Μυτιλήνη, στο δρόμο προς τη Μόρια, μετά τη διασταύρωση του Μαυροβουνίου.

Είναι ένα από τα μεγαλύτερα - ίσως το μεγαλύτερο - και τα ωραιότερα της Μεσογείου. Είναι το μοναδικό αρχαίο λατομείο της Μεσογείου το οποίο βρίσκεται σε απόσταση πέντε λεπτών από πόλη (Μυτιλήνη), με πολύ καλή πρόσβαση, με όμορφη θέα και τα περισσότερα ημίεργα (μισοτελειωμένοι κίονες, κιονόκρανα, πεσσοί κ.ά.). (φωτό 1 και 2)

Παρουσίασε τη μεγαλύτερη αιχμή λειτουργίας του κατά τη ρωμαϊκή εποχή, όμως υπάρχουν αποδείξεις ότι χρησιμοποιήθηκε για εξόρυξη λίθων και σε παλιότερους από τους ρωμαϊκούς χρόνους και συγκεκριμένα κατά την Κλασική και Ελληνιστική Περίοδο, όπως και σε μεταγενέστερους χρόνους.

Στη εωμαϊκή εποχή είναι γνωστό με την ονομασία «MarmorLesbium» και είναι μια ποικιλία του «Biggio Antico».

Ο λιθολογικός σχηματισμός, που φιλοξενεί τα αρχαία λατομεία της Μόριας, είναι ανθρακικός, άνω Τριαδικής ηλικίας (περίπου 180 εκατομμυρίων χρόνων). Είναι σκούρο έως ανοικτό γκρι, κυρίως, ασβεστολιθικό πέτρωμα, κατά θέσεις έντονα κρυσταλλικό και κατά θέσεις διατηρεί τα αρχικά ιζηματογενή χαρακτηριστικά του, όπως απολιθώματα (Megalodon sp. κ.ά.), ιζηματογενείς δομές που επιτρέπουν τον προσδιορισμό της προέλευσης των δομικών λίθων που έχουν εξαχθεί από τα αρχαία λατομεία της Μόριας.

Τα ίχνη των εργαλείων (tool marks) που δείχνουν τον τρόπο και το χρόνο λάξευσης και εξόρυξης διαγράφονται έντονα, λόγω του χρώματος του πετρώματος. Έτσι, αποτελούν ένα πολύ καλό εκπαιδευτικό παράδειγμα αρχαίας τεχνολογίας στην εξόρυξη (φωτό 3) με το χαρακτηριστικό τρόπο λάξευσης ρωμαϊκής εποχής («φτερό πτηνού» ή «ψαροκόκαλο».

Οι τεράστιοι όγκοι λατυπών που προήλθαν από την διεργασία εξόρυξης και τοπικής επεξεργασίας των πετρωμάτων, δεικνύουν τις μεγάλες ποσότητες αυτών που εξορύχτηκαν. (φωτό 4)

Όπως φαίνεται στο χάρτη περιοχών της Μεσογείου, που δόθηκε από τον καθηγητή LorenzoLazzarini (2002), το πέτρωμα της Μόριας μεταφέρθηκε και χρησιμοποιήθηκε σε πάρα πολλά μνημεία όχι μόνο της Ρώμης και άλλων πόλεων της Ιταλίας, αλλά και σε όλη την επικράτεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (φωτό 5), δηλαδή σχεδόν σε όλο τον κόσμο εκείνης της εποχής.

Επίσης, έχει χρησιμοποιηθεί και επαναχρησιμοποιηθεί σε πολλά μνημεία της αρχαίας Μυτιλήνης, όπως στο Αρχαίο Θέατρο, τη Ρωμαϊκή Αγορά, το Ρωμαϊκό Υδραγωγείο, το Κάστρο, το Γενί Τζαμί, την Παναγιά Τρουλωτή (φωτό 6) κ.α., σε μνημεία της αρχαίας Περγάμου.

Έτσι, δίδεται και η απάντηση στο ερώτημα πού πήγαν αυτές οι τεράστιες ποσότητες «μαρμάρου» που εξορύχτηκαν από τα αρχαία λατομεία της Μόριας.

Επίσης, αναφέρεται ότι έχει χρησιμοποιηθεί ευρέως για την κατασκευή αγαλμάτων, όπως της Αφροδίτης του Καπιτωλίου, της Giulia Pia που βρίσκεται σήμερα στο Μουσείο του Βατικανού και άλλων.

Εκτός αυτών, θα πρέπει να σημειώσουμε την παρουσία λιθόστρωτου μονοπατιού που οδηγεί στο υπέροχο τοξωτό Ρωμαϊκό Υδραγωγείο στον πράσινο ελαιώνα της Μόριας.

Βέβαια, πέρα από τις παραπάνω και εν συντομία αναφερόμενες επιστημονικές μας παρατηρήσεις και αποτελέσματα, θα πρέπει να τονίσουμε τις καταστροφές που δημιούργησαν προσπάθειες σύγχρονης λατόμευσης τόσο στα αρχαία μέτωπα όσο και σε ημίεργα (οικοδομικό υλικό, ασβέστης).

Προκαλεί, επίσης, θλίψη η χρήση τους ακόμη και σήμερα ως σκουπιδότοπων, με κίνδυνο, πέρα από την αισθητική υποβάθμισή τους και τη δυσοσμία της περιοχής, της δημόσιας υγείας λόγω της φύσης των απορριμμάτων και της ακαταλληλότητάς τους για επιφανειακή απόρριψη (π.χ. υπόλοιπα κατεργασίας σφαγείων), που επανειλημμένα έχει τονιστεί από το δημοσιογράφο Στρατή Μπαλάσκα στις εφημερίδες («Εμπρός», «Ελευθεροτυπία»).

Δικαιολογημένα, λοιπόν, θα πρέπει να επέμβει και να βοηθήσει η Πολιτεία ώστε να προχωρήσει η ανάδειξη των αρχαίων λατομείων της Μόριας από την αρμόδια αρχαιολογική υπηρεσία, με την οριοθέτησή του, τον καθαρισμό του, τον προσδιορισμό των μονοπατιών και άλλων πιο εξειδικευμένων εργασιών, ως επισκέψιμου πολιτιστικού, τουριστικού και εκπαιδευτικού χώρου.

Θα αποτελέσει μέρος εξαιρετικής πολιτιστικής (και πράσινης) διαδρομής, που μπορεί να ξεκινάει από τη Μυτιλήνη μέχρι την προϊστορική Θερμή, μέσω του αρχαίου λατομείου της Μόριας, του εντυπωσιακού τοξωτού Ρωμαϊκού Υδραγωγείου και των μνημείων της «νεώτερης» Θερμής, όπως πιλοτικά φέτος πραγματοποιήθηκε από την Κ΄ ΕΠΚΑ και το Μουσείο Απολιθωμένου Δάσους Σιγρίου, με πολλαπλασιαστική τουριστική αξία για την αστική περιοχή της Μυτιλήνης και ολόκληρο το νησί.

Είναι κρίμα να έχουμε αυτό τον ανεκτίμητο θησαυρό ανεκμετάλλευτο και σκουπιδότοπο.

Τα παραπάνω αναφερόμενα αποτελούν μέρος των αποτελεσμάτων ερευνητικού έργου με τίτλο: «Αρχαία Λατομεία Αιγαίου: Καταγραφή, Μελέτη και Ανάδειξη», που υλοποίησε το Ινστιτούτο Γεωλογικών & Μεταλλευτικών Ερευνών σε συνεργασία και με το ΥΠΠΟ και το Πανεπιστήμιο της Βενετίας και επιχορηγήθηκε από το ΥΠΑΙ (2002 - 2005).

* Η Μυρσίνη Βαρτή - Ματαράνγκα είναι γεωλόγος, πρώην ερευνήτρια στο ΙΓΜΕ, μέλος του Ελληνικού Τμήματος της ICOMOS.