«ΗΡΩΟΝ MΥTΙΛΗΝΗΣ». Εφτά σπάνια χρωματιστά σχέδια και νερογραφίες, με την υπογραφή από τον μεγαλύτερο αρχιτέκτονα στον ώριμο ευρωπαϊκό νεοκλασσικισμό Γερμανό Ερνέστο Τσίλλερ, περιλαμ­βάνονται στη μεγάλη έκθεση που θα παρουσιαστεί τον ερχόμενο Μάρτη, στην Εθνική Πινακοθήκη, στην Αθήνα. Η έκθεση θα είναι από το αρχείο Τσίλλερ στην Πινακοθήκη, με πάνω από 400 υπέροχα σχέ­δια κι ένα ανεκτίμητο «σώμα» από χειρόγραφα, επιστολές κι άλλα στοιχεία από τη ζωή και τη δράση του μεγάλου αρχιτέκτονα.

Η αποκλειστική είδηση μου δόθηκε από τη δι­ευθύντρια στην Εθνική Πινακοθήκη, καθηγήτρια στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, αγαπητή φίλη Μαρίνα Λαμπράκη - Πλάκα, και τα σχέδια-νερογραφίες για το «Ηρώο Μυτιλήνης», που παρουσιάζουμε αποκλειστικά στο «Εμπρός», πριν τη δημοσίευση και την έκθεσή τους, από την επιμελήτρια στην Πινακοθήκη δρα Μαριλένα Κασιμάτη.
Αναλυτικά σχέδια Ηρώου Μυτιλήνης: 1) Λεπτομέρεια μικρού κιονόκρανου, μελάνη, χρυσό χρώμα σε χαρτί (διαστάσεις έργου: 54 Χ 38 εκατοστά). 2) Μέγα κιονόκρανο, λεπτομέρεια, μελάνι, χρυσό χρώμα σε χαρτί (διασ. εργ.: 51 Χ 53 εκ.). 3) Κάτοψη μεγάλου κιονόκρανου, μελάνη, κόκκινο χρώμα σε χαρτί (διασ. εργ.: 35 Χ 43 εκ.). 4) Βάση μεγάλου κίονα, μολύβι σε χαρτί (διασ. εργ.: 31 Χ 45). 5) Τομή κορνίζας, μελάνι, υδατογραφία, χρυσό χρώμα σε χαρτί (διασ. εργ.: 32,5 Χ 38 εκ.). 6) Πρόσοψη-κάτοψη, μελάνι σε χαρτί (διας. εργ.: 50 Χ 32). 7) Όψη-κάτοψη, υδατογραφία σε χαρτί (διασ. εργ.: 28 Χ 20 εκ.). Όλα τα σχέδια έχουν τη σημείωση «μέγεθος πραγματικόν», ημερομηνία «Αθήναι 8-6-20 (1920)», την υπογραφή στα ελλη­νικά «ο αρχιτέκτων Ε. Τσίλλερ», άλλη μια δυσκολοδιάβαστη υπογραφή «Ο Αρχειοφύλαξ...» και τη σφραγίδα «Ελληνική Πολιτεία».

Στοιχεία από κιονόκρανα
Στη σχεδίαση του Ηρώου Μυτιλήνης ο Τσίλλερ εμπνεύστηκε και βασίστηκε, πήρε στοιχεία, όπως φαίνεται, από δυο αρχαία ελληνικά κιονόκρανα, το δωρικό και το ιωνικό. Κιονόκρανο είναι το κεφάλι, το πλατυσμένο κομμάτι από πέτρα, μάρμαρο, ή ξύλο, που τοποθετείται στην κορυφή, σ’ ένα κατακόρυφο στήριγμα (κολώνα, μισοκολώνα, πεσσό, παραστάδα) που στηρίζει το επιστύλιο ή την αψίδα. (Πεσσός, τετράγωνη κολώνα που στηρίζονται οι αψίδες του θόλου. Παραστάδα, παραστάτης, παράπλευρο τετράγωνο δοκάρι ή κολώνα στο άνοιγμα πόρτας ή παραθύρου. Επιστύλιο, το αμέσως πάνω από τις κολώνες μέρος του θριγκού. Αψίδα, καμά­ρα, τοξοειδής κατασκευή σε οικοδόμημα. Θριγκός, το πάνω από τις κολώνες τμήμα του κτηρίoυ. Θόλος, καμπυλόγραμμη οροφή, τρούλος-θολωτή στέγη κυρίως στις εκκλησιές.)
Στην κλασσική αρχιτεκτονική, η διακόσμηση του κιονόκρανου αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικά στοιχεία κάθε ρυθμού. Αποτελείται από τον κάλαθο-καλάθι, που στεφανώνεται από τον άβακα (τετράγωνη πλάκα στο πάνω μέρος του κιονόκρα­νου, όπου ακουμπά το επιστύλιο) και πατά πάνω στον εχίνο (αχινό, μέρος κιονόκρανου στο δωρικό ρυθμό), που αποτελεί μέρος από τον κορμό της κολώνας.
Το δωρικό κιονόκρανο αποτελείται κυρίως από έναν αχινό κι ένα παχύ τετράγωνο ακόσμητο άβακα (Παρθενώνας). Στη βάση του αχινού υπάρχουν δακτύλιοι (δαχτυλίδια, κρίκοι) λιγότερο ή περισ­σότερο πυκνοί.
Το ιωνικό κιονόκρανο, πιο διακοσμημένο, χαρακτηρίζεται από δυο σπειροειδείς (ελικοειδείς) έλικες, που η περιφέρεια ξεπερνά τον αστράγαλο (κόσμημα του ιωνικού ρυθμού). Οι σπείρες (ελικοειδείς στροφές) του αχινού βρίσκονται ανάμεσα σ’ ένα λεπτό άβακα, διακοσμημένο με σκάλισμα και μια σειρά από αυγοειδή λαξεύματα (ιωνικό κυμάτιο-κόσμημα κυματοειδές, ναός Αθηνάς Νίκης στην αθηναϊκή Ακρόπολη).

«Φωτοτροπική» αρχιτεκτονική
Ο Τσίλλερ μελέτησε τ’ αριστουργήματα στις ελληνικές αρχαιότητες, κάτω από το ελληνικό φως, κι εμπνεόταν με ξεχωριστή ευαισθησία. Καθώς είχε σπουδάσει και ζωγραφική, σχεδιάζει με ακρίβεια και καλλιτεχνική ευαισθησία αρχαία κομμάτια, διακοσμητικά θέματα κι αγάλματα κι αναπαράγει τα λείψανα της πολυχρωμίας, αφήνοντάς μας μιαν ανεκτίμητη μαρτυρία.
Όπως παρατηρεί η διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης Μαρίνα Λαμπράκη - Πλάκα, «η αρχιτε­κτονική του Τσίλλερ είναι φωτοτροπική, συνομι­λεί με το φως της Ελλάδας. Ραβδωτοί κίονες όλων των ρυθμών, στοές, γλαφυρά διακοσμητικά μοτίβα μεταβάλλουν τα κτήριά του σε μουσικά όργανα, όπου τα φώτα και οι σκιές εκτελούν το γύρισμα του ήλιου μιαν ανήκουστη μελωδία μεγάλης αρμονικής ποικιλίας. Το ελληνικό μέτρο ρυθμίζει την κλίμακα της αρχιτεκτονικής του σύμφωνα με τα αρχαία πρότυπα. Ο Τσίλλερ προσδιόρισε την οικιστική φυσιογνωμία της ώριμης αστικής ελληνι­κής κοινωνίας του τέλους του 19ου και των αρ­χών του 20ού αιώνα, ενώ επηρέασε βαθιά τόσο τη μικροαστική όσο και τη λαϊκή νεοκλασσική αρχι­τεκτονική. Η αρχιτεκτονική του εξελληνίστηκε, όπως άλλωστε και ο ίδιος ο δημιουργός της, ο οποίος παντρεύτηκε Ελληνίδα και έκανε δεύτερη πατρίδα του τον τόπο που τον υποδέχτηκε γενναιόδωρα και του έδωσε την ευκαιρία να πραγματο­ποιήσει ένα έργο απαράμιλλο σε εύρος και σε ποιότητα.».
Καθώς μας πληροφορεί ο αξιόπιστος κι υπεύθυνος ιστορικός ερευνητής φίλος Προκόπης Παπάλας, μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, η Λέσβος θέλη­σε να τιμήσει τους ηρωικά πεσόντες νεκρούς της. Και το 1919 - ‘20 ο τότε γενικός διοικητής Λέσβου Ι. Χρυσοβελόνης από το Βόλο ξεκίνησε πρώτος την προσπάθεια ανέγερσης του ηρώου Μυτιλήνης. Για να δημιουργηθεί ένα αληθινό καλλιτέχνημα κάλε­σε από την Αθήνα τον Ερ. Τσίλλερ, Γερμανό αρχι­τέκτονα. Ο Τσίλλερ ήρθε στο νησί και μελέτησε τους προσφερόμενους χώρους. Κατέληξε σαν πιο ενδεδειγμένο σημείο για την τοποθέτηση του ηρώ­ου τη σημερινή θέση «Μπλόκια», όπου παλιά υπήρχε μικρός προμαχώνας ενετικής κατασκευής, γνωστός με το όνομα «Καστράκι ή Καστρέλλι».


Σχέδιο Ηρώου Μυτιλήνης. Όψη - κάτοψη

Πάει το καστράκι...
Ο προμαχώνας ενέπνευσε στον Τσίλλερ τρομερό σχέδιο. Καθώς θα διατηρούσε το ενετικό καστράκι στη μορφή και στο ρυθμό, σχημάτισε εσωτερικά ελαφρά θολωτή στέγη, βασταζόμενη από κολώνα, χρησιμεύοντας και ως βάση όπου θα στηνόταν το ά­γαλμα της Ελευθερίας. Εσωτερικά το κτίσμα θα σκεπαζόταν με πλάκες από μαύρο μάρμαρο, που θ’ αντιπροσώπευαν κάθε χωριό στο νησί που είχε θύματα στον πόλεμο. Τα ονόματά τους θα γράφονταν με «χρυσά» γράμματα. Η οροφή του θόλου θα ζωγραφιζόταν με σχετικές παραστάσεις, ενώ η κεντρική εσωτερική κολώνα θα ζωνόταν από σιδερένιο τρί­ποδα δελφικού τύπου. Η αίθουσα θα ήταν και μου­σείο, με πολεμικό υλικό του νησιού. Πέτρινη γέφυρα χτισμένη σε καμάρα οδηγούσε από το δρόμο στον προμαχώνα. Εσωτερικά η καμάρα θα είχε διακοσμηθεί με κανόνια των Γατελούζων και των Τούρκων. Από το καστράκι θα ξεπηδούσε η Ελευθε­ρία να βαστά τον πυρσό, σύμβολο απαλλαγής, λύ­τρωσης από τους κατακτητές. Τη φιλοτέχνηση του αγάλματος ανέλαβε ο γλύπτης Γρηγόριος Ζευγώλης (Αθήνα 1886 - 1950, ναξιακής καταγωγής). Το κεφάλι της Ελευθερίας σχεδίασε ο Λεσβίος ζωγράφος Γε­ώργιος Ιακωβίδης (Χίδηρα 1853 - Αθήνα 1932).
Τα σχέδια του Τσίλλερ έμειναν στα χαρτιά, γιατί με την πτώση της κυβέρνησης Βενιζέλου στα 1920 και τη συνοδευόμενη παραίτηση του Ιωάννη Χρυσοβελόνη (1857 - 1922), νέος γενικός διοικητής στο νησί διορίστηκε ο Γ. Σπηλιωτόπουλος, που ανέτρεψε τα αρχικά σχέδια. Με τα νέα σχέδια κατε­δαφίστηκε το καστράκι, παρά τις διαμαρτυρίες του μυτιληναϊκού λαού. Έμεινε μόνο μια μισοκαμωμένη κολώνα, όπου θα στηνόταν η Ελευθερία. Το άγαλμα θα κατασκευαζόταν στη Γερμανία από μπρούντζο.

Πώς ήρθε η... Ελευθερία
Τα χρόνια πέρασαν και κάποτε ήρθε ειδοποίη­ση από τη Γερμανία ότι το άγαλμα είναι έτοιμο. Μετά από ατέρμονες συσκέψεις στάλθηκαν τα χρή­ματα και η Ελευθερία συσκευασμένη σε ξύλινο κιβώτιο έφτασε στον Πειραιά. Χρόνια παρέμεινε στο λιμάνι, επειδή δεν υπήρχαν μηχανικά μέσα να φορτωθεί σε πλοίο της γραμμής. Οπότε, ο Λεσβίος Αργ. Χριστοφίδης πήγε στον Πειραιά ν’ αγοράσει μια φορτηγίδα. Ήξερε και θέλησε να δώσει τέρμα στην ταλαιπωρία της Ελευθερίας. Ανέλαβε με επικινδυ­νότητα τη μεταφορά της με τη φορτηγίδα, που ρυμουλκούσε πλοίο της γραμμής. Στο ταξίδι πέρασε φουρτούνα. Κάποτε έφτασε στο λιμάνι της Μυτιλήνης και με πολλά τεχνικά μέσα την απόθεσαν στην προκυμαία Ρουσέλλη. Όταν αποφάσισαν να την ορθώσουν, άρχισαν συγκρούσεις για τον τόπο της τοποθέτησής της. Προτάθηκε ο Νταρλάς, όπου, σύμφωνα με σχέδιο του Α. Ζάχου θα γινόταν στάδιο και πάρκο. Υπήρξαν κι εδώ αντιδράσεις.
Με τον τότε δήμαρχο Νίκο Πετρόπουλο αποφασίστηκε ν’ αξιοποιηθεί η κολώνα που έμεινε. Τροπο­ποιήθηκε, έγινε πιο φαρδιά με μεγάλη βάση, πλατύτερη κάτω και στενότερη στην κορυφή ντυμένη με μάρμαρο. Στήθηκε το άγαλμα της Ελευθερίας και τ’ αποκαλυπτήριά του έγιναν στις 8 Νοέμβρη του 1930. Ανθικές διακοσμήσεις στολίζουν την κορυφή της βάσης του αγάλματος. Σ’ ένα από τα τέσσερα δαφνοστόλιστα πλαίσια υπάρχει η επι­γραφή: «Η ΜΥΤΙΛΗΝΗ ΕΙΣ ΤΑ ΥΠΕΡ ΠΑΤΡΙΔΟΣ ΠΕΣΟΝΤΑ ΤΕΚΝΑ ΤΗΣ 1912 - 1922». Αργότερα τοποθετήθηκε μαρμάρινη πλάκα με χαραγμένα, σε δίστηλο, τα ονόματα πεσόντων στους πολέμους.

Ο Έλληνας Τσίλλερ
Ο Γερμανός αρχιτέκτονας Ερνέστος Τσίλλερ (Σαξονία 1837 - Αθήνα 1923), σπούδασε στο Πολυτεχνείο της Δρέσδης, όπου βραβεύτηκε με το αργυρό μετάλλιο (1858). Αργότερα στη Βιέννη εργάστηκε ως σχεδιαστής στο εργαστήρι του διάσημου Δανού αρχιτέκτονα Θεόφιλου Χάνσεν, που είχε κάνει το σχέδιο του μεγάρου της Ακαδημίας Αθηνών, και υπέδειξε τον Τσίλλερ για να εποπτεύσει την εφ­αρμογή του. Έτσι, το 1861 ήρθε στην Αθήνα κι ανέλαβε την επίβλεψη της ανέγερσης του κτηρίου της Ακαδημίας και της Εθνικής Βιβλιοθήκης. Η εγκατάστασή του στην Ελλάδα υπήρξε μόνιμη. Έγι­νε Έλληνας υπήκοος, παντρεύτηκε Ελληνίδα κι έζησε στην Αθήνα 60 περίπου χρόνια ως το θάνατό του. Το 1872 διορίστηκε καθηγητής στο Πολυτεχνείο και για λίγο (1884) διευθυντής Δημοσί­ων Έργων. Πολύ γόνιμος αρχιτέκτονας, έχτισε πολλά σημαντικά δημόσια και ιδιωτικά κτήρια στην Αθήνα και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας (Πάτρα, Πύργο, Σύρο κ.λπ.).Τα έργα του, που χαρακτηρίζον­ται από μορφολογικά στοιχεία ρωμαϊκά ή αναγεν­νησιακά, είναι καλαίσθητα, με ωραίες αναλογίες και συνέβαλαν στη διατήρηση του κλασσικιστικού ύφους ως τα τέλη του 19ου αιώνα. Σημαντική υπήρξε η συμβολή του και στην εκκλησιαστική αρχι­τεκτονική. Επίσης, έκανε ανασκαφές στο Παναθηναϊκό Στάδιο και στο Θέατρο Διονύσου. Τα περισσότερα σχέδιά του στην Εθνική Πινακοθήκη και μελέ­τες του στο Μουσείο Μπενάκη.