Φώτης Βασίλογλου
Η τέχνη της καλαθοπλεκτικής στο Μεσότοπο της Λέσβου
Αθήνα 2010

Η καλαθοπλεκτική υπήρξε μια πανάρχαια τέχνη, την οποία ανευρίσκουμε ήδη στις πρωτόγονες κοινωνίες, όταν ο άνθρωπος άρχιζε δειλά-δειλά να αξιοποιεί τις δεξιότητές του κατασκευάζοντας χρηστικά αντικείμενα που θα διευκόλυναν τη ζωή του, όπως λ.χ. καλάθια, στην όποια εκδοχή κατασκευής τους, χρησιμοποιώντας τα χέρια του, υποτυπώδη εργαλεία και πρώτη ύλη ό,τι πρωτογενώς τού προσέφερε η φύση. Άλλωστε δε θα δυσκολεύτηκε και πολύ εκείνος ο μακρινός πρόγονός μας να φτιάξει ένα καλάθι, βλέποντας την τεχνική των πουλιών να φτιάχνουν με τα ίδια υλικά τόσο περίτεχνα τις φωλιές τους. Και βέβαια η χρηστικότητα της καλαθοπλεκτικής προέκυψε από την ανάγκη του ανθρώπου να μεταφέρει ή να τοποθετήσει υλικά διάφορα και προϊόντα σε ποσότητες που η δεδομένη σωματική του διάπλαση δεν του επέτρεπε.
Αυτήν ακριβώς την αρχέγονη τέχνη, που ζήτημα είναι αν επιβιώνει σήμερα ακόμα και στη διακοσμητική διάσταση της χρήσης της, μας παρουσιάζει στο βιβλίο του ο Φώτης Βασίλογλου, στηριζόμενος κατά βάση σε μαρτυρίες συγχωριανών του Μεσοτοπιτών που ασχολήθηκαν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο με την τέχνη αυτή. Ακολούθησε την από παλιά δοκιμασμένη και επιτυχημένη συνταγή του πνευματικού του πατέρα Πάνου Κοντέλλη, ο οποίος με το μνημειώδες εκείνο δίτομο έργο του «… ο κόσμος ο μικρός…» μέσα από τον προφορικό λόγο δεκάδων παλιών Μεσοτοπιτών, που πρόλαβε να γνωρίσει, διέσωσε ένα σημαντικό κομμάτι από την παράδοση και πρόσφατη «μικρή» ιστορία του σπουδαίου αυτού χωριού της Λέσβου. (Δεν είναι τυχαίος άλλωστε ο πρόλογος του βιβλίου αυτού από το διακεκριμένο Μεσοτοπίτη πνευματικό άνθρωπο.)
Απόρροια τριών παραγόντων υπήρξε η συγγραφή του βιβλίου αυτού:
Ο Μεσότοπος, ένα χωριό με πλούσια παράδοση, εξ αιτίας της διατήρησης για μεγάλο χρονικό διάστημα του αγροτικού χαρακτήρα του και αντίστοιχα της αντίστασης που αντέταξε ώστε να μην επηρεαστεί από την αστικοποίηση, τη στιγμή που η άμεση επικοινωνία του με τη θάλασσα και η παρουσία στην κοινωνία του μιας όχι ευκαταφρόνητης αριθμητικά τάξης τεχνιτών με επαγγελματική δραστηριότητα σημαντική στην απέναντι μικρασιατική ακτή και αργότερα στην Αθήνα ευνοούσε προς την κατεύθυνση αυτήν.
Ο Σύλλογος της Μεσοτοπίτικης Διασποράς που δραστηριοποιείται αμέσως με τη μεταπολίτευση του 1974, αναλαμβάνει μέσα από μια σημαντική και πολύπλευρη προσπάθεια και δράση να αναδείξει και να καλλιεργήσει την πλούσια παράδοση της ιδιαίτερης πατρίδας.
Και, βέβαια, ο συγγραφέας Φώτης Βασίλογλου, γέννημα - θρέμμα Μεσοτοπίτης, που γαλουχήθηκε και δραστηριοποιήθηκε από τα μικράτα του μέσα στο Σύλλογο, συμμετέχοντας στις δραστηριότητές του ως στέλεχος διοικητικό και παράλληλα μέλος χορευτικών και θεατρικών ομάδων του κι ακόμα τακτικός συνεργάτης της εφημερίδας που εκδίδει ο Σύλλογος. Και τα καλοκαίρια που βρίσκεται ανελλιπώς στο χωριό του, δεν απολαμβάνει μόνο αχόρταστα την πρόσκαιρη διαμονή του εκεί, αλλά και δε χάνει την ευκαιρία, με τις κεραίες του πάντοτε σε εγρήγορση, να τρέξει κοντά στους παλιούς ανθρώπους του χωριού του και να τρυγήσει, σαν τη μέλισσα από τα λούλουδα, κάτι από τον αδαπάνητο θησαυρό της παράδοσής του και να το καταγράψει, απολαμβάνοντας παράλληλα την ώρα της διήγησης κοντά στον παλιό συγχωριανό του. Άλλωστε, ο Φώτης Β. έχει και το προνόμιο να ανήκει σε κείνες από τις τελευταίες πια γενιές που πρόλαβαν κι είδαν το ησιόδειο άροτρο ακόμη να οργώνει και μετά από λίγο χρονικό διάστημα τους διαδικτυακούς τόπους σε πλήρη δράση.
Δομικά το βιβλίο αποτελείται από δύο μέρη. Στο πρώτο δίνονται κατατοπιστικές πληροφορίες για τα κίνητρα της συγγραφής, για την ιστορία της καλαθοπλεκτικής με την αποδελτίωση σχετικών λημμάτων της Αρχαίας Ελληνικής και Εκκλησιαστικής Γραμματείας, για το Μεσότοπο και την ιστορία του και γλωσσικές οδηγίες για την ευχερέστερη πρόσβαση του αναγνώστη στη γλώσσα των αφηγητών. Στο δεύτερο μέρος απομαγνητοφωνούνται οι αφηγήσεις 12 παλιών Μεσοτοπιτών (μερικοί από τους οποίους δε ζουν πια) και τριών παλιών επίσης γυναικών και ενός άνδρα που έμμεσα εμπλέκονται με την παράδοση της τέχνης αυτής και κυρίως σε σχέση με την πολύμορφη χρηστικότητά της. Παράλληλα, το πλούσιο εικαστικό υλικό του βιβλίου συμβάλλει ουσιαστικά στην αρτιότητα της συγγραφής του.
Με αφηγήσεις πραγματικά σπαρταριστές, που χαρακτηρίζει ο απέριττος εκφραστικά λαϊκός προφορικός λόγος, διάχυτος με τη λαϊκή θυμοσοφία και το πηγαίο ύφος, οι άνθρωποι αυτοί μας διηγούνται με έναν ακούσια υπαινικτικό αυτοσαρκασμό για το πώς έμαθαν την καλαθοπλεκτική, πόσο ασχολήθηκαν με αυτήν επαγγελματικά ή ερασιτεχνικά και για τη χρηστικότητά της στη ζωή τους. Και εκπλήσσεται κανείς συνειδητοποιώντας την τεράστια ποικιλία της χρηστικότητας αυτής: καλάθια και κοφίνια κάθε μεγέθους για τη συλλογή και μεταφορά αγροτικών προϊόντων, καλαθάκια για πήξιμο τυριών (τυροβόλια), για την τοποθέτηση των συνέργων του γνεσίματος, για τα προυκάλια της νύφης, πολιταρίδες για τα ρούχα της μπουγάδας, πανέρια για την περιφορά της πραμάτειας πλανόδιων εμπόρων, για το στέγνωμα των πλυμένων πιάτων, για την τοποθέτηση των πρόσφορων στην εκκλησιά, για τα ψωμιά που προορίζονταν για ψήσιμο στο φούρνο, πανέρια για το παραγάδι, καλαθούνες για ασπρόρουχα, πλεχτά για νταμιτζάνες και πολλά άλλα.
Μέσα όμως από τις ιστορίες τους αναδεικνύονται ακόμη και άλλες παράμετροι της ζωής, τόσο από άποψη οικονομική (τρόποι βιοπορισμού στον πρωτογενή και δευτερογενή τομέα παραγωγής), όσο και κοινωνική (ήθη, έθιμα και λαϊκές αντιλήψεις, ανθρώπινες σχέσεις κ.λπ.), χρήσιμες για κάθε επίδοξο ερευνητή. Ο συγγραφέας αφήνει σκόπιμα τον κάθε αφηγητή να μιλήσει ελεύθερα, ακόμα και να ξεστρατίσει για λίγο από το στόχο της συνέντευξης, και σίγουρα επιβραβεύεται, καθώς πέραν του πληροφοριακού χαρακτήρα που προσδίδει στο έργο του, η αφήγηση κερδίζει σε φυσικότητα που γοητεύει τον αναγνώστη.
Ασφαλώς, για τον κοινό αναγνώστη - νέο ή μη Μεσοτοπίτη - είναι δυσανάγνωστη και δύσκολα κατανοητή από πρώτο χέρι η γραπτή απόδοση των απομαγνητοφωνημένων αφηγήσεων με τη βαριά προφορά του μεσοτοπίτικου ιδιώματος και παρά τη σχετική κωδικοποιημένη φωνητική απόδοση των φθόγγων της ιδιολέκτου από το συγγραφέα στον πρόλογό του. Η ουσία όμως του όλου τούτου εγχειρήματος του Φ.Β. βρίσκεται αλλού: Στην επικοινωνία του παρόντος μας με το παρελθόν για λόγους ευνόητους και χιλιοειπωμένους. Και η επικοινωνία αυτή δεν επιβάλλεται σε κανέναν, αλλά αποτελεί συνειδητή επιλογή, που πηγάζει από ένα συγκεκριμένο κώδικα αξιών στον οποίο υπακούει όποιος το επιθυμεί. Με μια τέτοια επιλογή κανείς δε θα κιοτέψει, αντίθετα θα παρακάμψει ανυπερθέτως κάθε εμπόδιο, πολύ δε περισσότερο το γλωσσικό, που σε τελική ανάλυση και αυτό αποτελεί όχι μόνο μέσο προσέγγισης, αλλά και μέρος της παράδοσης, η οποία είναι και το ζητούμενο στην περίπτωσή μας.
«Ένα καλάθι ιστορίες»… Τίτλος που δεν αποκωδικοποιείται μόνο με τη συμβατή συντακτική δόμηση του νεοελληνικού λόγου, αλλά και μπορεί να αναγνωστεί με τρόπο απλά συνειρμικό, από τη στιγμή που η έννοια «ιστορία» με την επιστημονική της διάσταση παραπέμπει και στην ιστορία της καλαθοπλεκτικής, μιας ταπεινής ψηφίδας στη μεγάλη υπόθεση της ιστορίας του τεχνικού πολιτισμού του ανθρώπινου όντος με ρίζες αρχέγονες που κατάφερε να επιβιώσει, ίδια κι απαράλλακτη, ακόμα και ως την εποχή της πυρηνικής ενέργειας. Και σίγουρα εκτός από τις πληροφορίες που αντλεί κανείς από τις ιστορήσεις των ταπεινών ανθρώπων του μόχτου για την τέχνη της καλαθοπλεκτικής και τη χρηστικότητά της, οσμίζεται τον καθάριο αέρα της φύσης και της φυσικής ζωής, μα και τη φτώχεια, την ανέχεια και τον αδυσώπητο αγώνα της επιβίωσης σε συνθήκες τραγικά αντίξοες για μια τάξη ανθρώπων με μοναδικά όπλα τα χέρια και ένα μυαλό με την παιδεία της εμπειρίας.
Ένα καλάθι που ο σεμνότατος Φώτης (χαρά στα παιδιά που τον έχουν δάσκαλο) γέμισε με τα καλούδια της λαϊκής παράδοσης της ιδιαίτερης πατρίδας του, με τα οποία τον φίλεψαν πρόθυμα κι απλόχερα οι παλιοί Μεσοτοπίτες, να μας το προσφέρει για να θυμηθούμε την απέριττη ζωή των προπατόρων μας, σαν υποθήκη για μας και τα παιδιά μας που καθημερινά εξοντώνει ηθικά και πνευματικά ο κάλπικος από κάθε άποψη σύγχρονος πολιτισμός της καπιταλιστικής αθλιότητας και του τεχνοκρατικού αμοραλισμού.