Κοινωνικό, πολιτικό και πολιτισμικό λεξικό
Επιστημονική επιμέλεια: Βασίλης Βαμβακάς - Παναγής Παναγιωτόπουλος
Εκδόσεις «Το πέρασμα»
Αθήνα 2010, σελ. 727

Εκατόν σαράντα πέντε λημματογράφοι (46 γυναίκες), 264 λήμματα που χαρτογραφούν τη δεκαετία του ’80, 770 τεκμήρια που αποτελούνται από φωτογραφίες, δημοσιεύματα, κείμενα, διαφημίσεις της εποχής. Πάνω από 2.000 ονόματα καταγράφονται στο σχετικό ίντεξ, 40 πρόσωπα-φυσιογνωμίες της εποχής λημματογραφούνται αναλυτικά, 133 έννοιες-θεματικές κοινωνιολογικού, πολιτισμικού, πολιτικού ενδιαφέροντος συνδέονται σε σχετικό ίντεξ με τα 264 λήμματα, 300 ακρωνύμια αποκωδικοποιούνται.
Αυτά είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά ενός πολύ ενδιαφέροντος τόμου που κυκλοφόρησε πρόσφατα και δέχτηκε πλήθος εγκωμιαστικών κριτικών.
«Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80: κοινωνικό, πολιτικό, πολιτισμικό λεξικό», αποτελεί κάτι πολύ περισσότερο από μια συλλογή άρθρων και συνεισφορών. Είναι μια κριτική χαρτογράφηση αυτής της περιόδου, από 145 πανεπιστημιακούς (της Ελλάδας και του εξωτερικού), από ανθρώπους της κριτικής και της λόγιας δημοσιογραφίας, από καλλιτέχνες και γενικά ανθρώπους με έντονη στοχαστική μέριμνα.
Να μερικά από τα λήμματα που αναλύονται στο λεξικό: Αλλαγή, Θόδωρος Αγγελόπουλος, Ε.Σ.Υ., Κιτς, Κυπριακό, Μικρομεσαίοι, Γιώργος Νταλάρας, Χάρρυ Κλυνν, Ροζ σκάνδαλο, Ραδιοπειρατές, Ποδιά, Παραπομπή στο ειδικό δικαστήριο, Τσερνομπίλ, Συγκυβέρνηση, Διονύσης Σαββόπουλος, Στάθης Ψάλτης, Φιλιππινέζες, Μετανάστριες, Υποκουλτούρες, ΤΕΙ, Συνταγματολόγοι, Ψήφος Αλευρά και πολλά άλλα.
Εξαιρετικό είναι το εισαγωγικό κείμενο των επιμελητών που έχει τον τίτλο «Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80. Κοινωνικός εκσυγχρονισμός, πολιτικός αρχαϊσμός, πολιτισμικός πλουραλισμός».
Οι δυο επιμελητές έχουν σπουδάσει πολιτικές επιστήμες και είναι λέκτορες στο Πανεπιστήμιο. Αναλυτικότερα, ο Παναγής Παναγιωτόπουλος με τον οποίο συζητάμε για το Λεξικό, γεννήθηκε το 1971. Το 1993 αποφοίτησε από το Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το 1994 ολοκλήρωσε τις μεταπτυχιακές του σπουδές στο Παρίσι και έλαβε το διδακτορικό του δίπλωμα από το Πανεπιστήμιο Paris X-Nanterre το 2000. Από το 2000 μέχρι το 2007 υπηρέτησε στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και έκτοτε είναι λέκτορας Κοινωνιολογίας στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Έχει διδάξει στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο και έχει κυκλοφορήσει το βιβλίο «Το γεγονός, βαναυσότητα, πόλεμος και πολιτική μετά την 11η Σεπτεμβρίου» (εκδόσεις «Βιβλιόραμα»).


Παναγής Παναγιωτόπουλος
Η Ελλάδα τού ’80 έξω από συντηρητικές φαντασιώσεις και προοδευτικές νοσταλγίες


Εξηγείστε μας, ποια είναι η ιδιαιτερότητα αυτού του Λεξικού;
«Παρ’ ότι η εγκυκλοπαιδική και λεξικογραφική παράδοση έχει εμπλουτιστεί διεθνώς από θεματικά έργα που εξετάζουν ξεχωριστά φαινόμενα, ειδικές περιοχές της γνώσης και συγκεκριμένα πεδία, είναι αλήθεια ότι η προσέγγιση από την πλευρά των κοινωνικών επιστημών μιας δεκαετίας αποτελεί κάτι ουσιαστικά καινούργιο. Έτσι, χωρίς να πιστεύουμε ότι μπορεί ποτέ να αποτυπωθεί ολόκληρο το φάσμα της κοινωνικής εμπειρίας - όπως υποτίθεται ότι κάνει εξαντλητικά ένα λεξικό -, δίνουμε στον αναγνώστη μια μεγάλη σειρά λημμάτων-άρθρων που περιγράφουν, μελετούν και ερμηνεύουν πρόσωπα, γεγονότα, κοινωνικά φαινόμενα, έννοιες, αντικείμενα, έργα τέχνης, ιδεολογίες που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη δεκαετία του ’80. Τα λήμματα είναι μεγάλα κείμενα, στα όρια ενός πλήρους μελετήματος το καθένα, που δεν παραθέτουν μόνον εμπειρικά δεδομένα, αλλά προσπαθούν μέσα από μια ερμηνευτική προσέγγιση να δώσουν τις πολλαπλές σημασίες τού εκάστοτε φαινομένου.»

Γιατί επιλέξατε να ασχοληθείτε με τη συγκεκριμένη δεκαετία;
«Επιλέξαμε τη δεκαετία του ’80 γιατί κινδύνευε να μείνει ουσιαστικά ανεξερεύνητη και μετέωρη ανάμεσα σε δύο στερεότυπα: τη συντηρητική φαντασίωση ότι τότε καταστράφηκε η Ελλάδα και την προοδευτική νοσταλγία (που και αυτή ανήκει στη σφαίρα της φαντασίωσης) μιας χρυσής εποχής. Εμείς θελήσαμε να διερευνήσουμε τους όρους μέσα από τους οποίους η ελληνική κοινωνία οριστικοποιεί τη μετάβασή της στη δημοκρατία, γνωρίζει τη μαζική κουλτούρα και τον εξαστισμένο δυτικό τρόπο ζωής με τρόπο αποφασιστικό. Ταυτόχρονα θελήσαμε να δούμε σε ποια πεδία οι αρχαϊκές δομές, όπως είναι το πελατειακό κράτος, θα παραμείνουν ισχυρές, με ποιον τρόπο παραδοσιακές σχέσεις και νοοτροπίες θα καταφέρουν να επιβιώσουν και σε κάποιες περιπτώσεις να αναζωογονηθούν. Η δεκαετία του ’80 δεν ήταν μόνο η υπερπολιτικοποίηση και οι κομματικές ταυτότητες, ήταν και μια σειρά από μορφές εκσυγχρονισμού της κοινωνικής ζωής και των διαπροσωπικών σχέσεων, μέσα στις οποίες το άτομο βρήκε για πρώτη φορά μια ξεχωριστή θέση μεταξύ της ασφυκτικής οικογένειας και τους καταναγκασμούς της υπερπολιτικοποποίησης.»

Η συγγραφική ομάδα ήταν πολυπληθής και τα επιστημονικά αντικείμενα ποικίλα. Πώς ξεπεράσατε αυτές τις δυσκολίες;
«Ναι, πράγματι στο έργο αυτό συμμετέχουν πάνω από 150 συντάκτες και τα γνωστικά πεδία που θίγονται είναι πολλά, αν και όλα εμπίπτουν στο χώρο των κοινωνικών και πολιτικών επιστημών. Θα λέγαμε πάντως ότι, παρά τη διακλαδική προσέγγιση που κυριαρχεί στο έργο, ο κάθε συντάκτης μελέτησε και αναφέρθηκε σε ζητήματα στα οποία ήδη έχει ειδικευτεί ή που του είναι οικεία. Σε ορισμένες περιπτώσεις όπου το συγκεκριμένο θέμα δεν είχε μελετηθεί, η έρευνα έγινε από την αρχή. Ένα άλλο στοιχείο που αξίζει να αναφερθεί είναι η συνάντηση πολλών γενεών κοινωνικών επιστημόνων και η εθελοντική και πολλές παθιασμένη συνεισφορά τους. Θα τολμούσα να πω ότι εργαστήκαμε όλοι μαζί και ο καθένας χώρια, χωρίς να χάνεται ούτε η ατομική ευθύνη μέσα στο “μαζί” και χωρίς το “χώρια” να σημαίνει “ιδιοτελώς”».

Πώς θα κωδικοποιούσατε τα βασικά χαρακτηριστικά αυτής της δεκαετίας όπως προέκυψαν από την έρευνά σας;
«Η δεκαετία του ’80 είναι μια εύπλαστη εποχή, με διαιρέσεις πολύ λιγότερο ισχυρές από τα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης και μεγάλη ρευστότητα σε ό,τι αφορά τις κοινωνικές ταυτότητες, σε σχέση με το παρελθόν τουλάχιστον, γιατί μετά αυτά τα χαρακτηριστικά εντάθηκαν. Μπορούμε όμως να κωδικοποιήσουμε τρία πεδία με ισάριθμες βασικές κατευθύνσεις-χαρακτηριστικά. Το πρώτο είναι το πολιτικό πεδίο, όπου θα λέγαμε ότι τελικά κυριαρχούν δυνάμεις αδράνειας και αρχαϊκά σχήματα και συμπεριφορές. Στο κοινωνικό επίπεδο εντοπίζουμε υπόγεια και εμφανή ρεύματα εκσυγχρονισμού και φιλελευθεροποίησης της ζωής. Τέλος, στο ευρύ φάσμα του πολιτισμού, που ξεκινάει με το λόγιο θέατρο και καταλήγει στη διατροφή, αυτό που είναι κυρίαρχο είναι η πολλαπλότητα των εμπειριών, ο πλουραλισμός.»

Ποιες κοινωνικές διεργασίες της συγκεκριμένης δεκαετίας συνεχίζονται μέχρι σήμερα;
«Θα έλεγε κανείς πως, σε όλες του τις μορφές, εμπεδώνεται ο ατομικισμός, αυτός που μπήκε στην κοινωνική ζωή μέσα στη δεκαετία του ’80. Προσοχή όμως, ο ατομικισμός δεν είναι εδώ μια άλλη εκδοχή του εγωισμού, ή δεν είναι μόνο αυτό. Είναι και η διάνοιξη πεδίων ελευθερίας, υπευθυνότητας για τον καθένα. Στοιχεία χειραφέτησης του “εγώ” από τους καταναγκασμούς του κοινοτισμού, την υποχρέωση της συμμετοχής. Βεβαίως αυτό θα συμβάλλει και στην ανάπτυξη της ιδιοτέλειας ή της κοινωνικής αδιαφορίας. Σίγουρα, πάντως, αυτή η ατομικιστική εμπειρία που εγκαινιάζεται στη δεκαετία του 1980, είναι σήμερα ενεργή και ενίοτε και ευεργετική. Μέσα απ’ αυτήν αναπτύσσονται νέα αιτήματα και νέα δυνατότητες: η εξοικείωση με το ρίσκο είναι ένα εντυπωσιακό σημάδι κοινωνικής ωριμότητας για τα ελληνικά μεσαία στρώματα. Θα έλεγα ότι είναι και μία κοσμοπολιτική άγκυρα ενάντια στον κοινοτισμό και τον εθνικισμό.»

Πολύ ενδιαφέρον και κατατοπιστικό είναι και το πλούσιο φωτογραφικό υλικό που πλαισιώνει τα κείμενα. Πόσο δύσκολο σας ήταν να το συγκεντρώσετε;
«Αυτά τα τεκμήρια λειτουργούν στο έργο με έναν τρόπο διαφορετικό, που προσπαθεί να υπερβεί τη διχοστασία μεταξύ κειμένου και εικόνας, γνώσης και απεικόνισης. Φιλοδοξούν να λειτουργήσουν συμπληρωματικά προς το κείμενο, ως κομιστές επιπλέον πολιτισμικών πληροφοριών και όχι ως αισθητικές ανάσες. Έτσι, μια αφίσα, ένα φωτογραφικό πορτραίτο, οι στίχοι ενός τραγουδιού, ένα κομματικό έγγραφο, μια παλιά διαφήμιση, ένα σκίτσο, προσφέρουν μαζί με τον υπομνηματισμό τους μια γνωστική προέκταση στο ίδιο το κείμενο του λήμματος. Πέρα από το γεγονός ότι πρόκειται για μια διεθνή πλέον πρακτική αναθεώρησης των στρατηγικών γραφής στις κοινωνικές επιστήμες, ήταν κάτι πολύ σημαντικό για την αποτύπωση της δεκαετίας του ’80. Διότι αυτή είναι ακριβώς η εποχή που η εικόνα, και δη η έγχρωμη εικόνα, μπαίνει με τόση ορμή στη δημόσια σφαίρα. Η τεκμηρίωση ήταν επίπονη και αποτέλεσε έναν τεράστιο όγκο δουλειάς από μόνη της. Ευτυχώς και σε αυτήν είχαμε τη συμπαράσταση πολύ δημιουργικών και αφοσιωμένων συνεργατών και την οικονομική υποστήριξη του Ιδρύματος Ι. Σ. Κωστόπουλου και του Πανεπιστημίου Αθηνών.»

Είναι στα σχέδιά σας το Λεξικό να συσχετισθεί και με άλλες δεκαετίες;
«Η χαρά της έκδοσης και της συνεργασίας με τόσους πολλούς και σπουδαίους συναδέλφους δεν μπορεί να κρύψει και την κόπωσή μας μετά από τέσσερα χρόνια συστηματικής προσπάθειας. Θα μας ήταν πολύ δύσκολο να ξεκινήσουμε κάτι τέτοιο με τους ίδιους όρους του εθελοντισμού και της έντασης εργασίας. Η δεκαετία τού 2000 μάς φαίνεται, πάντως, άξια μελέτης και προσεκτικής καταγραφής, πόσο μάλλον που η παρούσα κρίση, εκτός από το να απενοχοποιεί απόψεις που ήταν μέχρι σήμερα ταμπού, επιτρέπει δυστυχώς και την έκλυση απέραντης καταστροφολογικής φλυαρίας και ανερμάτιστων περιγραφών της κοινωνίας μας, κάτι που αποτελεί πρόκληση για κάθε κοινωνικό επιστήμονα. Αυτό που επίσης εκκρεμεί είναι να συσχετιστεί η ελληνική δεκαετία τού 1980 με τις παγκόσμιες και ευρωπαϊκές εξελίξεις. Ωστόσο, πιστεύουμε ότι με το Λεξικό για τη δεκαετία του ’80, υπάρχει πλέον σήμερα μια συστηματική βάση εκκίνησης για κοινωνιολογικές μελέτες της σύγχρονης Ελλάδας.»