Μια σειρά από σημαντικά έργα υλοποιούνται από το περασμένο φθινόπωρο, στο πλαίσιο του προγράμματος ΕΣΠΑ 2010 - 2013 και με προϋπολογισμό 2,3 εκατ. ευρώ, στο Κάστρο της Μυτιλήνης. Έργα που, ερχόμενα να προστεθούν στις επί σειρά ετών παρεμβάσεις που έχουν γίνει ήδη στα πλαίσια προηγούμενων κοινοτικών προγραμμάτων, αναμένεται να αλλάξουν ριζικά τη σημερινή του εικόνα. Το «Ε» κάνει μια συνολική παρουσίαση των επεμβάσεων που έχουν γίνει στο σημαντικότερο μνημείο της πόλης τα τελευταία 10 χρόνια, βάσει της πολύ εμπεριστατωμένης παρουσίασης που πραγματοποίησε την περασμένη Τετάρτη η προϊσταμένη της 14ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Χριστιάνα Λούπου.

Το μεσαιωνικό κάστρο της Μυτιλήνης, έκτασης περίπου 60 στρεμμάτων, το οποίο έχει επιβιώσει και επεκταθεί και στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας, θεωρείται ως ένα από τα μεγαλύτερα της Μεσογείου. Είναι κτισμένο σε στρατηγική θέση, αφού στο παρελθόν προοριζόταν για να παρέχει ασφάλεια στους κατοίκους του, ελέγχοντας τόσο τη γύρω ύπαιθρο, όσο και τους θαλάσσιους δρόμους του βορειοανατολικού Αιγαίου. Διαρθρωμένο σε Άνω, Μεσαίο και Κάτω Κάστρο, εκτός από τα ισχυρά τείχη του, περιλαμβάνει πύργους, δρόμους, συστήματα ύδρευσης και αποχέτευσης, δημόσια και ιδιωτικά κτήρια και χώρους λατρείας.

Έργα προηγούμενων ετών
Αναστηλωτικές εργασίες είχαν ξεκινήσει στο μνημείο ήδη από το 1960, ενώ συνεχίστηκαν έκτοτε και στα πλαίσια κοινοτικών προγραμμάτων. Στο πλαίσιο του Β΄ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης είχε γίνει από τον αρχιτέκτονα Βασίλη Μαζιώτη, υπό την εποπτεία της προϊσταμένης της αρμόδιας υπηρεσίας Χριστιάνας Λούπου, η αναστήλωση της Οθωμανικής Πύλης «Ορτά Καπού», καθώς και της βυζαντινής δεξαμενής του μνημείου.
Μεταξύ 2005 και 2007, στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος Πολιτισμού «Interreg III Α / Ελλάδα - Κύπρος», οι εργασίες συνεχίστηκαν από το Υπουργείο Πολιτισμού και τη 14η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, με την υλοποίηση του έργου «Ανάδειξη Φρουρίου Μυτιλήνης», συνολικού προϋπολογισμού 880.000 ευρώ. Τότε, σε προμελέτη του Καρόλου Κάγιερ και οριστική μελέτη του αρχιτέκτονα Στρατή Φραντζέσκου, με τη συνεργασία και της κ. Λούπου, δημιουργήθηκαν οι βασικές υποδομές για την καλύτερη λειτουργία του χώρου, ορίστηκαν διαδρομές περιήγησης και δημιουργήθηκαν σημεία ενημέρωσης και ανάπαυσης των επισκεπτών. Στο πλαίσιο ενός περιβάλλοντος χώρου οργανωμένου και φιλικού, το Κάστρο διεύρυνε για πρώτη φορά τους επισκέψιμους χώρους του, ενώ με ήπιες επεμβάσεις διαμορφώθηκαν χώροι έκθεσης ή αποθήκευσης αντικειμένων, δημιουργήθηκαν δίκτυα ύδρευσης, άρδευσης και συστήματα πυρασφάλειας, καθώς και τα εκδοτήρια των εισιτηρίων. Τέλος, έγινε ο ηλεκτροφωτισμός του Κάστρου, που υλοποιήθηκε από το Δήμο Μυτιλήνης και συνέβαλε στην ανάδειξη και προβολή του μνημείου.
Όπως τονίζει η κ. Λούπου, η ανάδειξη αυτή ήταν αποτέλεσμα μιας μακροχρόνιας διεπιστημονικής συνεργασίας και είχε ως απώτερο στόχο το να ενσωματωθεί το μνημείο στον ευρύτερο ιστορικό ιστό της Μυτιλήνης, αλλά και να λειτουργήσει ως μουσειακός και εκπαιδευτικός χώρος. Αυτό που έχει επίσης σημασία είναι ότι η τότε διαμόρφωση των χώρων και η αλλαγή χρήσης τους έγιναν χωρίς να αλλάξει η διάρθρωσή τους. Ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε, επίσης, στο να ξεχωρίζουν οι σύγχρονες επεμβάσεις από την παλαιότερη κατασκευή, σύμφωνα με την αρχή της «διακριτότητας».
Με χρηματοδότηση της Γενικής Γραμματείας Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής, ακολούθησε πριν από δύο χρόνια η διαμόρφωση του λιθόστρωτου πρόσβασης και του πλατώματος που υπάρχει στη νοτιοδυτική γωνία του φρουρίου. Στόχος του έργου ήταν να λειτουργήσει ως μοχλός ανάπτυξης και αναβάθμισης της περιοχής και να δημιουργήσει μια εικόνα οργάνωσης, που να ταιριάζει με το γύρω περιβάλλον. Προκειμένου να υπάρχει πρόσβαση στο Κάστρο, διαμορφώθηκε χώρος διέλευσης και στάθμευσης αυτοκινήτων, έγιναν φυτεύσεις, ενώ δημιουργήθηκε ένα νέο λιθόστρωτο δάπεδο και τοποθετήθηκαν πινακίδες πληροφόρησης του κοινού.


Στερεωτικές εργασίες στο νότιο τμήμα του Κάστρου, στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ. Σύμφωνα με την κ. Λούπου, αυτήν τη στιγμή γίνεται πολλή δουλειά στο μνημείο, το οποίο αναμένεται στο τέλος της επόμενης τριετίας να έχει αλλάξει μορφή (πάνω). Το εσωτερικό του Τεκέ πριν και μετά τις εργασίες αποκατάστασης (αριστερά). Άποψη του Οθωμανικού Λουτρού από το Κάστρο. Σύμφωνα με την κ. Λούπου, η διέλευση βαρέων οχημάτων από την «περιφερειακή» οδό έχει συντελέσει στην κατάρρευση τμημάτων του μνημείου (δεξιά)

Τα έργα τού ΕΣΠΑ
Τη στιγμή αυτή, ως συνέχεια των δράσεων που υλοποιήθηκαν στο «Interreg III» και στο Β΄ Κ.Π.Σ., στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ 2010 - 2013 και με προϋπολογισμό 2,3 εκατ. ευρώ υλοποιούνται στο Κάστρο της Μυτιλήνης μεγάλα και σημαντικά έργα, που αναμένεται να αλλάξουν κατά πολύ τη σημερινή όψη του μνημείου. Οι εργασίες αυτές, που έχουν ξεκινήσει ήδη εδώ και αρκετούς μήνες, αφορούν σε τέσσερα σημεία του μνημείου και συγκεκριμένα τον Τεκέ του Μεσαίου Κάστρου, τις Κρύπτες του Μεσαίου Κάστρου και το τείχος του συγκεκριμένου τμήματος, το Χαμάμ και τρεις Οικίες του Κάτω Κάστρου, στα οποία γίνονται ή θα γίνουν αναστηλώσεις κι άλλες επεμβάσεις. Στο πλαίσιο του έργου προβλέπεται επίσης η εξασφάλιση της προσβασιμότητας ΑμΕΑ, με την προμήθεια ειδικού αμαξιδίου.
Πιο αναλυτικά, οι εργασίες που γίνονται στις Κρύπτες περιλαμβάνουν βαθύ αρμολόγημα, τοπική επισκευή λίθων και επισφράγιση των ρωγμών του τοίχου, τοποθέτηση κατακόρυφων σωλήνων για τον εξαερισμό του χώρου κ.ά.. Στο Χαμάμ του Κάτω Κάστρου ξαναφτιάχνονται τα δάπεδα, ελέγχονται τα θεμέλια, γίνεται αρμολόγημα και ανακτώνται οι εξωτερικοί τοίχοι, ενώ ανακατασκευάζονται οι θόλοι και τοποθετούνται νέα κουφώματα. Αντίστοιχες επεμβάσεις αναστήλωσης γίνονται και στον Τεκέ, ενώ σύντομα θα ξεκινήσουν και για τις τρεις Οικίες του Κάτω Κάστρου.


Το Μουσείο του Κάστρου. Δημιουργήθηκε μεταξύ 2005 και 2007 (αριστερά). Αναστήλωση της Ορτά Καπού, στο πλαίσιο του Β΄ Κ.Π.Σ. (δεξιά)

Και τι προτείνεται…
Πέρα από τα έργα που ήδη υλοποιούνται, η 14η ΕΒΑ κάνει πρόταση και για τη συνολική ανάδειξη του Κάστρου της Μυτιλήνης. Σχετική μελέτη, συμπληρωματική της εγκεκριμένης προμελέτης «Συνολικής Ανάδειξης του Κάστρου Μυτιλήνης», που είχε συντάξει ο κ. Κάγιερ και εγκριθεί το 1997, έχει ήδη εκπονηθεί από τους Γιάννη Αθηναίο και Έλενα Αρτέμη. Σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της πρότασης έπαιξε όχι μόνο ο αμυντικός χαρακτήρας του φρουρίου, αλλά κυρίως η οικιστική λειτουργία του Κάτω Κάστρου από το 1501 έως και τη δεκαετία τού 1960, με απώτερο στόχο την ενσωμάτωσή του στον ιστορικό ιστό της πόλης της Μυτιλήνης και τη λειτουργία του ως μουσειακού και εκπαιδευτικού χώρου.
Σύμφωνα με την πρόταση, το Επάνω και Μεσαίο Κάστρο θα είναι η κορωνίδα και το Κάτω Κάστρο θα αποτελεί το μέσο σύνδεσης του μνημείου με την καθημερινότητα της πόλης. Η γενικότερη φιλοσοφία, σύμφωνα με την παρουσίαση της κ. Λούπου, είναι να γίνει το επιθαλάσσιο τμήμα του Κάστρου πόλος έλξης επισκεπτών, τόπος πολιτισμού και τεχνών και προβολής της ιστορίας του τόπου. Η 14η ΕΒΑ υποστηρίζει ότι το Υπουργείο Πολιτισμού και το Υπουργείο Εργασίας μπορούν να οργανώσουν ένα πρόγραμμα «Εξειδικευμένης εκπαίδευσης - αναζωογόνησης παλαιών επαγγελμάτων» και η παλιά οικιστική χρήση να αποκατασταθεί από σχετικές σχολές (λιθοξόων, μαραγκών, παραδοσιακών μαστόρων), κατά το πρότυπο του μεσαιωνικού κάστρου της Ρόδου.
Σύμφωνα με τη φιλοσοφία που υπάρχει, το ιστορικό κέντρο, το Κάστρο, τα μνημεία της Επάνω Σκάλας και το Αρχαίο Θέατρο δίνουν τους πόρους για την εξέλιξη ενός πολύ σημαντικού συνόλου για τη ζωή της πόλης και ενός πόλου έλξης σε επίπεδο νησιού. Και, όπως υποστηρίζεται, το τμήμα αυτό της πόλης έχει τη δυνατότητα να δώσει διεξόδους τόσο για την καθημερινή αναψυχή των κατοίκων, αλλά και για πολιτιστικές εκδηλώσεις, δημιουργία τουριστικών περιπτέρων και αρχαιολογικών πάρκων κ.ά..


Αναστηλώσεις στο Κάστρο Μυτιλήνης από το 1960 μέχρι το 2011 (αριστερά). Επεμβάσεις στο Κάστρο της Μυτιλήνης μέσω «Interreg III» (μπλε χρώμα) και τρέχουσες επεμβάσεις μέσω ΕΣΠΑ (κόκκινο χρώμα). Επισημαίνονται και οι προτεινόμενες επεμβάσεις (κίτρινο χρώμα) (δεξιά)
 

Η ξενάγηση του κοινού στο Κάστρο της Μυτιλήνης
Είδαν, άκουσαν κι έμαθαν για το μνημείο

Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσίαζε, για τους συμμετέχοντες, η περιήγηση στο Κάστρο της Μυτιλήνης που διοργάνωσε την Τετάρτη το απόγευμα ο Σύλλογος Φίλων Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων Νομού Λέσβου. Με «ξεναγό» την προϊσταμένη της 14ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Χριστιάνα Λούπου, ο κόσμος έμαθε για τα τμήματα του Κάστρου και στη συνέχεια ενημερώθηκε διεξοδικά για τα έργα που έχει υλοποιήσει ή υλοποιεί η 14η ΕΒΑ στα πλαίσια κοινοτικών προγραμμάτων.

Σκοπός της συνάντησης ήταν, εκτός άλλων, να δουν οι φίλοι του Συλλόγου τις εργασίες που υλοποιούνται αυτήν τη στιγμή στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ και να ενημερωθούν, παράλληλα, για τεχνικά θέματα που αφορούν στα έργα που γίνονται.
Έχοντας ως σημείο συνάντησης το Χαμάμ του Κάτω Κάστρου, οι συμμετέχοντες στην ξενάγηση ενημερώθηκαν αρχικά για τις εργασίες που τον τελευταίο καιρό πραγματοποιούνται σ’ αυτό, καθώς και για τις εργασίες που πρόκειται να γίνουν στις τρεις Οικίες του Κάτω Κάστρου. Στη συνέχεια, από το μονοπάτι που έχει διανοιχτεί, η ξενάγηση συνεχίστηκε μέσω της τάφρου και της Ορτά Καπού, φτάνοντας μέχρι τον Πύργο της Βασίλισσας και τις Κρύπτες και καταλήγοντας στον αύλειο χώρο του σημείου πληροφόρησης για το κοινό, που διαθέτει το Κάστρο Μυτιλήνης. Πρόκειται για την οθωμανική πυριτιδαποθήκη, στο κέντρο του Μεσαίου Κάστρου, που είχε αναστηλωθεί το 1991. Τότε είχε διαμορφωθεί ως μουσείο στο πλαίσιο του προγράμματος Interreg III, ενώ προσφάτως υλοποιήθηκαν και σ’ αυτήν ορισμένες εργασίες.


Οι συμμετέχοντες έμαθαν για την ιστορία και την αρχιτεκτονική του μνημείου

Η παρουσίαση των έργων
Στο σημείο αυτό, μετά και το χαιρετισμό του προέδρου του Συλλόγου, Γεράσιμου Παυλογεωργάτου, η κ. Λούπου έκανε μια εμπεριστατωμένη παρουσίαση του έργου της 14ης ΕΒΑ. Ξεκίνησε μιλώντας για την περιοχή αρμοδιότητας της υπηρεσίας, αλλά και για τους τομείς για τους οποίους ευθύνεται (καταγραφή, μελέτες, ανασκαφές, έλεγχοι κ.λπ.), καθώς και για το τι περιλαμβάνει κάθε ένας από αυτούς.
Στη συνέχεια, παρουσίασε όλα τα μεγάλα έργα που έχει υλοποιήσει ή υλοποιεί η υπηρεσία στα πλαίσια των Α΄, Β΄ και Γ΄ Κοινοτικών Πλαισίων Στήριξης (Κ.Π.Σ.) και του ΕΣΠΑ 2010 - 2013, καθώς και το ποιες είναι οι έτοιμες μελέτες που μπορούν να ενταχθούν στο άμεσο ή απώτερο μέλλον. Μέσω της εισήγησής της έκανε, επίσης, ένα «μάθημα» των βασικών αρχών αποκατάστασης και της ακολουθίας των εργασιών που γίνονται, ενώ περιέγραψε και το τι εμπεριέχει μια μελέτη αποκατάστασης κτηρίου και συντήρησης τέμπλων, ψηφιδωτών και τοιχογραφιών. Για πρώτη φορά, έτσι, το ακροατήριο ήρθε σε επαφή με τις αρχές αποκατάστασης, τα έξοδα που προκύπτουν, αλλά και με τον τρόπο που γίνεται η διαχείρισή τους ώστε να είναι λιγότερο δαπανηρή ως διαδικασία η πρακτική της υλοποίησης έργων με αυτεπιστασία, παρά με εργολαβία.