Από τις Ηράκλειες Στήλες στον πορθμό τοθ Γιβραλτάρ μέχρι τις ακτές της Μικράς Ασίας και από τις αντίστοιχες της Ευρώπης έως αυτές της Αφρικής, η Μεσόγειος άλλαξε επανειλημμένα κατά τη διάρκεια του γεωλογικού χρόνου. Η περίφημη ορογένεση που δημιουργήθηκε από την πίεση της αφρικανικής χερσαίας ασπίδας και τη μετατόπιση των τεκτονικών πλακών, δημιούργησε γύρω από το υγρό στοιχείο μια στεριά εξίσου ιδιαίτερη.

Η Μεσόγειος γίνεται ο κορυφαίος τόπος του εμπορίου, των πολιτισμικών αλληλεπιδράσεων, το λίκνο πολιτισμών και θρησκειών ακριβώς γιατί η γεωγραφία της, θαλασσινή και στεριανή, της το επιτρέπει. Η κλειστή θάλασσα αναπτύσσεται μέσω κυρίως της ακτοπλοΐας, από λιμάνι σε λιμάνι. Αυτό το σημείο θα επηρεάσει όλη τη μεσογειακή φυσιογνωμία, από τις μετακινήσεις των πληθυσμών και τους διαδοχικούς πολιτισμούς, τις γλώσσες, μέχρι την τροφή των ανθρώπων, τον τύπο των πλεούμενων που κατασκευάζονται, τα παζάρια στα παράλια και αμέτρητες όψεις της ζωής στη Μεσόγειο.

Γεωλογική εξέλιξη
Πριν από 180 εκατομμύρια χρόνια περίπου, η Παγγαία, η πρώτη μεγάλη ήπειρος του πλανήτη περιβαλλόμενη από την Πανθάλασσα, άρχισε να διασπάται δίνοντας το εναρκτήριο λάκτισμα για τη γεωμορφολογική εξέλιξη της Μεσογείου. Από τις κινήσεις του γεωλογικού μανδύα του πλανήτη, του στρώματος που βρίσκεται κάτω από το φλοιό της Γης, η Παγγαία χωρίστηκε στα δύο και ανάμεσά της γεννήθηκε η πρωτόγονη Τηθύς, πρόδρομος της Μεσογείου, μια θάλασσα ζεστή και σχετικά αβαθής, που έμοιαζε με τα σημερινά τροπικά νερά του Ειρηνικού.

Με τη συνεχή περιστροφή της Γης, οι πλάκες της Αφρικής και της Ευρασίας ενώθηκαν στα ανατολικά, ενώ το βασικό σημείο επαφής, συμπαγές και κλειστό στα δυτικά, έδεσε κυριολεκτικά την ιβηρική χερσόνησο με το βορειοδυτικό άκρο της Αφρικής. Έτσι σχηματίστηκε η αρχική, πρωτόγονη Μεσόγειος, μια τεράστια κλειστή θάλασσα με περιορισμένη επικοινωνία με τον Ατλαντικό Ωκεανό.

Η βιοποικιλότητα της Μεσογείου
Από τις πλουσιότερες θάλασσες στον κόσμο σε ζώα και φυτά, που αντιστοιχούν στο 10% της βιοποικιλότητας παγκοσμίως, αποτέλεσμα της ιδιαίτερης γεωλογικής της ιστορίας και πολυπλοκότητας, η Μεσόγειος σήμερα πολεμά για την επιβίωση. Η ποικιλία της πανίδας των παραμεσογειακών χωρών υπολογίζεται στα 100.000 είδη, με ένα τεράστιο ποσοστό εξ αυτών να είναι ενδημικά, κυρίως στην Ελλάδα  και τη γειτονική Τουρκία. Στους μεγάλους ποταμούς της με τα σπουδαία οικοσυστήματα, όπως το δέλτα του Νείλου και του Έβρου, διαβιούν κάθε χρόνο δύο - πέντε εκατομμύρια αποδημητικά πουλιά, κάποια από αυτά εξαιρετικά όμορφα και εντυπωσιακά, όπως το μεγαλειώδες φλαμίνγκο.

Η χλωρίδα των  παραμεσογειακών περιοχών, κατάλοιπο των αρχαίων δασών που κάλυπταν τη μεγαλύτερη έκτασή της και γέννημα του ποικιλόμορφου, ανομοιογενούς τοπίου της, εκπλήσσει ακόμη τους επιστήμονες που ανακαλύπτουν διαρκώς νέα είδη φυτών. Εκεί όμως όπου ο πλούτος αυτής της τόσο διαφορετικής βιολογικά θάλασσας από τον ωκεανό αποδεικνύεται μοναδικός, είναι στα νερά της: 19 είδη κητωδών κολυμπούν στα νερά της, όπως η φάλαινα-δολοφόνος ή όρκα, σπάνια είδη δελφινιών που περνούν και από τις ελληνικές θάλασσες, όπως το ρινοδέλφινο, και το χαρακτηριστικό από τις ταινίες που κοσμούν το σώμα του ζωνοδέλφινο, αλλά και οστρακοειδή, μαλάκια, ψάρια, τυπικά της πλούσιας τοπογραφίας των υδάτων της, όπως ο μπλε τόνος, ο ροφός, η τσιπούρα, τα χταπόδια. Τα δύο πιο πολύτιμα και ευάλωτα είδη για τα οποία έχει εξαπολυθεί αγώνας δρόμου διάσωσης εδώ και πολλά χρόνια, παραμένουν η θαλάσσια χελώνα Caretta caretta, ένα από τα επτά είδη που υπάρχουν στον πλανήτη, και η φώκια Μοναχός (Monachus monachus).