Στο πέρασμα του χρόνου, εμείς οι άνθρωποι αφήναμε τα ίχνη μας στο περιβάλλον, με τη γεωργία, την υλοτόμηση, την αλιεία, την οικοδόμηση πόλεων, την κατασκευή δρόμων και με πολλούς άλλους τρόπους. Τους τελευταίους αιώνες, όμως, έχουμε αυξηθεί και έχουμε εξελιχθεί τεχνολογικά τόσο πολύ, που οι δραστηριότητές μας αφήνουν πλέον στο παγκόσμιο οικοσύστημα μια σφραγίδα πολύ πιο έντονη από ποτέ. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αφορά στο φαινόμενο του θερμοκηπίου και ειδικότερα τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα από τη χρήση ορυκτών καυσίμων, που προκαλούν αύξηση της θερμοκρασίας, τήξη των παγετώνων και των θαλάσσιων πάγων, άνοδο της στάθμης των ωκεανών, αλλαγές στις ατμοσφαιρικές κατακρημνίσεις και μεταβολές στις ζώνες βλάστησης.

Για να προβλέψουμε την αντίδραση των οικοσυστημάτων στην παγκόσμια υπερθέρμανση, πρέπει να κατανοήσουμε τα αποτελέσματα των κλιματικών διακυμάνσεων του παρελθόντος. Για το λόγο αυτό, οι ερευνητές μελετούν πυρήνες πάγου και πυρήνες ωκεάνιου πυθμένα, ηλικιακούς δακτυλίους δέντρων, καθώς επίσης και κοράλλια, γύρη, σταλακτίτες και σταλαγμίτες, και γενικά όλο το φυσικό «κλιματολογικό αρχείο» της Γης.

Πηγές καταγράφουν την τοπική ιστορία του κλίματος
Κατά τα τελευταία χρόνια, οι κλιματολόγοι έχουν αρχίσει να αναζητούν πληροφορίες για τον καιρό περασμένων εποχών σε ιστορικές πηγές. Δεν υπάρχουν βεβαίως ιστορικές πηγές που να πηγαίνουν τόσο πίσω στο χρόνο όσο το «κλιματολογικό αρχείο» της ίδιας της φύσης, και αυτές που υπάρχουν, σπάνια προσφέρουν μια καθολική εποπτεία, ωστόσο μπορούν να αποκαλύψουν το πώς οι κλιματικές μεταβολές επηρέαζαν κατά τόπους την πανίδα και τη χλωρίδα, και κατά συνέπεια το άμεσο περιβάλλον και τον τρόπο ζωής των ανθρώπων. Πρόσφατες έρευνες έχουν αποδείξει ότι μπορούμε να αποκτήσουμε πρόσβαση σε πολύτιμες πληροφορίες από πηγές αναξιοποίητες μέχρι τώρα, όπως παλιές φωτογραφίες και βοτανικές συλλογές.

Η θερμοκρασία αυξήθηκε δύο βαθμούς
Ένας από τους πρωτοπόρους σε αυτό τον ερευνητικό τομέα είναι ο βιολόγος Richard Primack του Πανεπιστημίου της Βοστόνης. Ο Primack και οι συνεργάτες του έχουν μελετήσει τη συλλογή αποξηραμένων φυτών του βοτανικού κήπου «Arnold Arboretum» της Βοστόνης. Η συλλογή, που περιλαμβάνει 80.000 φυτά, χρονολογείται από το 1885, και από τότε η θερμοκρασία στη Βοστόνη - ιδίως κατά την περίοδο από το Φεβρουάριο μέχρι και το Μάιο - έχει αυξηθεί περίπου δύο βαθμούς.

Οι ερευνητές μελέτησαν 229 είδη φυτών της συλλογής που καλλιεργούνταν όλα αυτά τα χρόνια και συνεχίζουν να καλλιεργούνται και σήμερα. Με βάση το αρχείο της συλλογής, οι ερευνητές συνέκριναν το χρονικό σημείο έναρξης της ανθοφορίας των φυτών αυτών κατά το παρελθόν, με το αντίστοιχο χρονικό σημείο για τα έτη 2003 - 2005. Η τάση ήταν ξεκάθαρη: Όταν η μέση θερμοκρασία του περιβάλλοντος αυξανόταν κατά ένα βαθμό, η ανθοφορία ερχόταν κατά μέσο όρο 3,9 ημέρες νωρίτερα.

30 Μαΐου 2005: … ενώ 137 χρόνια αργότερα, την ίδια ημέρα του χρόνου, τα δέντρα του νεκροταφείου είναι ανθισμένα, λόγω του θερμότερου κλίματος

Μια ενδιαφέρουσα άποψη λέει ότι η θερμοκρασία αυξήθηκε περισσότερο στη μεγαλούπολη Βοστόνη απ’ ό,τι στην αμερικανική επαρχία λόγω της θερμότητας που εκπέμπουν τα σπίτια, τα αυτοκίνητα και τα εργοστάσια. Η υπερθέρμανση μετά το 1900 είναι αντίστοιχη της αναμενόμενης αύξησης της θερμοκρασίας της υπαίθρου στις επόμενες δεκαετίες, που θα επηρεάσει τόσο την άγρια πανίδα όσο και τις καλλιέργειες. Ο Richard Primack εκτιμά ότι μια μέση αύξηση της θερμοκρασίας κατά ένα βαθμό στην ύπαιθρο, θα οδηγήσει τα ευπαθή άγρια φυτά σε αφανισμό και σε πολλές περιοχές θα γίνει εφικτή η καλλιέργεια σιταριού και καλαμποκιού.

Φωτογραφίες μαρτυρούν κλιματικές μεταβολές
Προσφάτως, ο Primack άρχισε να χρησιμοποιεί παλιές φωτογραφίες για να δείξει πώς επηρέασαν οι κλιματικές αλλαγές την πανίδα μέσα και γύρω από τη Βοστόνη. Οι διαθέσιμες φωτογραφίες είναι σίγουρα περισσότερες απ’ ό,τι τα φυτά σε συλλογές, και εύκολα τις βρίσκει κανείς σε μουσεία, βιβλιοθήκες, πανεπιστήμια, καθώς και από ιδιώτες.

Οι ερευνητές ξεκίνησαν με δύο συλλογές φωτογραφιών. Η μία περιελάμβανε 251 φωτογραφίες ανθισμένων δέντρων και θάμνων στο «Arnold Arboretum», οι οποίες τραβήχτηκαν μεταξύ 1904 και 2004. Η άλλη συλλογή περιελάμβανε 34 χρονολογημένες φωτογραφίες που τράβηξε την περίοδο 1900 - 1921 ο φωτογράφος τοπίων Herbert Weller Gleason. Αυτές απεικονίζουν ανθισμένα δέντρα και θάμνους στην πόλη Concord. Η ανάλυση των φωτογραφιών οδήγησε στα ίδια συμπεράσματα με τις μελέτες των αποξηραμένων φυτών: Τα δέντρα ανθίζουν τέσσερις - πέντε μέρες νωρίτερα απ’ ό,τι το 1900.

Φωτογραφίες έχουν προσφερθεί επίσης και από ιδιώτες. Μεταξύ αυτών υπάρχει μια ασυνήθιστη φωτογραφία της 30ής Μαΐου 1868, η οποία αποδεικνύει ότι τα φυλλοβόλα δέντρα άνθιζαν τότε πολύ πιο αργά απ’ ό,τι τώρα. Στην εν λόγω φωτογραφία, που έχει τραβηχτεί σε ένα νεκροταφείο στο Lowell της Μασαχουσέτης, τα δέντρα είναι εντελώς γυμνά, παρ’ όλο που είναι προχωρημένη άνοιξη. Σε μια άλλη φωτογραφία του ίδιου μέρους από τις 30 Μαΐου 2005, όλα τα δέντρα είναι ανθισμένα.

Τέτοιες ασυνήθιστες μέθοδοι κλιματολογικής έρευνας μπορούν να μας προσφέρουν σημαντικές πληροφορίες για το πώς οι ανθρωπογενείς επιδράσεις αποτυπώθηκαν σε τοπικά περιβάλλοντα σε όλο τον κόσμο.

* ΣΕ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ 'SCIENCE ILLUSTRATED'