Σήμερα ο καιρός καταγράφεται με μεγάλη ακρίβεια, αλλά οι ιστορικές αναφορές για το κλίμα είναι είδος εν ανεπαρκεία. Παρ’ όλα αυτά, οι κλιματολόγοι μπορούν να πάρουν βοήθεια από αναπάντεχες πηγές. Τα παλιά ναυτικά ημερολόγια έχουν αποδειχθεί πραγματικό χρυσωρυχείο, καθώς περιέχουν ακριβείς πληροφορίες για τον καιρό πριν από αρκετούς αιώνες.

Eπί αιώνες, ξύλινα σκάφη διέσχιζαν τις επτά θάλασσες του κόσμου υπό οποιεσδήποτε καιρικές συνθήκες. Στα ταξίδια αυτά, οι καπετάνιοι κρατούσαν ημερολόγιο για ό,τι σημαντικό συνέβαινε, και φυσικά για ένα ιστιοφόρο ο καιρός ήταν ένα από τα πιο σημαντικά ζητήματα. Μια ερευνητική ομάδα με επικεφαλής τον Dennis Wheeler του Πανεπιστημίου τού Sunderland της Αγγλίας μελέτησε 1.624 χειρόγραφα ναυτικά ημερολόγια της περιόδου 1750 - 1854 και χρησιμοποίησε αυτό τον τεράστιο όγκο ιστορικών πληροφοριών για να δημιουργήσει την CLIWOC, την Κλιματολογική Βάση Δεδομένων των Ωκεανών του Κόσμου. Η βάση δεδομένων προσφέρει μια μοναδική και επακριβή εικόνα για το πώς ήταν οι καιρικές συνθήκες πριν αρχίσουν οι εκπομπές ρύπων από τη βιομηχανία να επηρεάζουν το κλίμα.
Γενικά, υπάρχουν ελάχιστα δεδομένα για τον καιρό στο μακρινό παρελθόν. Οι δακτύλιοι στους κορμούς των δέντρων και οι πυρήνες πάγου αποκαλύπτουν κλιματικές μεταβολές από τον ένα χρόνο στον άλλο, αλλά όχι και από μήνα σε μήνα. Μεμονωμένα στοιχεία για τον καιρό υπάρχουν ήδη από το 17ο αιώνα, αλλά αφορούν τον καιρό στη στεριά και δε λένε τίποτε για τα ρεύματα αέρα πάνω από τους ωκεανούς, τα οποία είναι καθοριστικής σημασίας για το κλίμα. Αντίθετα, τα ημερολόγια των πλοίων είναι πραγματικοί θησαυροί στοιχείων για καθημερινές ή εβδομαδιαίες καιρικές μεταβολές στην ανοιχτή θάλασσα. Η βάση δεδομένων CLIWOC έρχεται να συμπληρώσει ένα κενό στα μετεωρολογικά αρχεία και μπορεί να βοηθήσει τους κλιματολόγους να κατανοήσουν τις κλιματικές αλλαγές από το ξεκίνημα της βιομηχανικής εποχής.

Για να συλλέξουν δεδομένα για την CLIWOC, οι ερευνητές μελέτησαν ημερολόγια αγγλικών, ισπανικών, γαλλικών και ολλανδικών πλοίων, που έκαναν υπερπόντια ταξίδια ανάμεσα στην Ευρώπη και τις αποικίες των χωρών τους στα πέρατα της Γης.
Για τα αγγλικά πλοία, η τήρηση ημερολογίου έγινε υποχρεωτική το 1731. Το παράδειγμα των Άγγλων ακολούθησαν και άλλα έθνη, και γύρω στο 1750 η τήρηση ημερολογίου αποτελούσε πια κανόνα για κάθε ποντοπόρο πλοίο.
Δεκάδες χιλιάδες τέτοια ημερολόγια έχουν βρεθεί καταχωνιασμένα σε σκονισμένα αρχεία. Τα ναυτικά ημερολόγια εξυπηρετούσαν πολλούς σκοπούς. Τεκμηρίωναν τη σωστή πλοήγηση του σκάφους, προστατεύοντας έτσι τον πλοιοκτήτη και τον καπετάνιο από αποζημιώσεις σε περιπτώσεις απώλειας ή καταστροφής του φορτίου. Τα ημερολόγια περιέγραφαν επίσης νέες, ασφαλείς ρότες και βοηθούσαν στην εκπαίδευση των δόκιμων αξιωματικών του ναυτικού. Για να διευκολύνεται η πλοήγηση, ήταν υποχρεωτικό να κρατούνται σημειώσεις για τον καιρό σε καθημερινή βάση. Οι βαθμοφόροι έπρεπε να γνωρίζουν την κατεύθυνση και την ισχύ του ανέμου για να υπολογίσουν την ταχύτητα και την ακριβή θέση του πλοίου. Σε κάθε αλλαγή βάρδιας, ο υπεύθυνος αξιωματικός κατέγραφε παρατηρήσεις για τον άνεμο, τις νεφώσεις, τη βροχόπτωση και την ορατότητα.
Τα καλογραμμένα ημερολόγια πλοίων περιέχουν ακριβείς και από πρώτο χέρι αναφορές για τον καιρό σε συγκεκριμένες ημέρες και τόπους. Το πρώτο μέλημα των ερευνητών τής CLIWOC ήταν να αποφασίσουν ποιες σημειώσεις θα έπρεπε να θεωρηθούν αξιόπιστες.

Οι καπετάνιοι και οι άλλοι βαθμοφόροι ήταν ικανότατοι ναυτικοί, αλλά δεν ήταν μετεωρολόγοι, δεν είχαν στη διάθεσή τους προηγμένα όργανα και χρησιμοποιούσαν συχνά εκφράσεις δικής τους εμπνεύσεως για να περιγράψουν την ισχύ του ανέμου, για παράδειγμα.
Μια πρόσθετη δυσκολία για τους ερευνητές που μελέτησαν τα ημερολόγια ήταν και τα ημερολογιακά συστήματα που χρησιμοποιούνταν εκείνες τις εποχές. Ορισμένα ναυτικά ημερολόγια ήταν άχρηστα επειδή αυτοί που τα ενημέρωναν, ήταν φυγόπονοι και έγραφαν τα ίδια πράγματα κάθε μέρα. Αυτά οι ερευνητές τα απέρριψαν.
Οι κλιματολόγοι χρειάστηκαν ακόμη περισσότερο χρόνο για να ερμηνεύσουν τις παρατηρήσεις σχετικά με την ισχύ του ανέμου. Η «μετάφραση» των σχετικών όρων αποδείχτηκε μια εξαιρετικά περίπλοκη δουλειά, καθώς οι ναυτικοί εκείνης της εποχής δεν περιέγραφαν την ισχύ του ανέμου με τις ίδιες εκφράσεις. Οι ερευνητές βρήκαν, ούτε λίγο ούτε πολύ, 3.550 διαφορετικές εκφράσεις σε τέσσερις διαφορετικές γλώσσες. Οι Ολλανδοί, για παράδειγμα, συχνά περιέγραφαν την ισχύ του ανέμου με βάση το πόσα πανιά είχαν ανοίξει. Από τις εκφράσεις αυτές, τουλάχιστον 1.900 χρησιμοποιούνταν σε λιγότερο από το 1% των καταγραφών, γι’ αυτό και απορρίφθηκαν. Οι υπόλοιπες 1.650, ωστόσο, χρησιμοποιούνταν τόσο συχνά, που οι ερευνητές μπόρεσαν να συντάξουν ένα δικό τους μικρό λεξικό για να τις «μεταφράσουν» στην κλίμακα Μποφώρ. Κατάφεραν μάλιστα να ερμηνεύσουν ακόμη και εντελώς ασαφείς εκφράσεις, π.χ. «όμορφη καταιγίδα», λαμβάνοντας υπόψη την ταχύτητα του πλοίου, την οποία μπορούσαν να υπολογίσουν από τη θέση του, που σημειωνόταν επακριβώς στο ημερολόγιο. Η ταχύτητα ενός ιστιοφόρου σχετίζεται άμεσα με την ισχύ του ανέμου, κι έτσι οι ερευνητές μπόρεσαν να ερμηνεύσουν ακόμη και τις πιο παράξενες εκφράσεις.

* ΣΕ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ 'SCIENCE ILLUSTRATED'