Είναι γνωστό ότι η Λέσβος είχε από πολύ νωρίς δύο Μητροπόλεις, η επικράτειες των οποίων στο νησί, καθορίστηκε, όπως έχει γραφεί, από την μάχη της Πύδνας, στην Μακεδονία, ανάμεσα στους Μακεδόνες και τους Ρωμαίους! Επειδή η Άντισσα, φιλοξένησε τον Μακεδόνα ναύαρχο το 167 πχ και επακολούθησε η καταστροφή της πόλης από τον Ρωμαϊκό στρατό. Το τέλος αυτό επαληθεύεται από τα νομισματικά ευρήματα, αλλά και από τις τελευταίες ανασκαφές, στο βορινό ακρωτήρι της πόλης, στο οποίο ,αιώνες μετά, χτίστηκε το μεγάλο βυζαντινό κάστρο των Αγίων Θεοδώρων. Η επικράτεια της αρχαίας πόλης, πέρασε στην δικαιοδοσία της Μήθυμνας. Όταν δύο αιώνες μετά, ο Χριστιανισμός επεκτάθηκε στη Λέσβο, αυτή η αρχαία τοπογραφική διαίρεση πέρασε στις επικράτειες των δύο Μητροπόλεων του νησιού. Η Μητρόπολη Μυτιλήνης έλεγχε την παλιά επικράτεια της Ερεσίας και η Μητρόπολη Μυθήμνης την περιοχή του Λεπέτυμνου και τις αρχαίες επικράτειες της Αρισβαίας και Αντισσαίας. Στον 3 μ.Χ. αι ανήκει και το Σταυροειδές, σκαμμένο στον βράχο Μαρτύριο, στην Σουράδα της Μυτιλήνης. Αλλά και ο πρώτος Αρχιερέας, Επίσκοπος της Μητρόπολης Μυτιλήνης, αναφέρεται το 325 μ.Χ. ο Γρηγόριος, στην Α' Οικουμενική Σύνοδο1.

Τον 5^ο και 6^ο αι η εξάπλωση του Χριστιανισμού στο νησί, μαρτυρείται από την πληθώρα των Παλαιοχριστιανικών Ιερών, σ’ όλη την επικράτεια των δύο Μητροπόλεων. Τα περισσότερα παραμένουν «αστέγαστα Ιερά», σε μερικά έχουν αποκαλυφθεί, με μερική ανασκαφή, θεμέλια και τμήματα ψηφιδωτών, ενώ έχουν πλήρως ανασκαφεί και χρονολογηθεί, ένας μικρός αριθμός από αυτά. Οι Παλαιοχριστιανικές Βασιλικές του «Αγίου Ανδρέα (με ψηφιδωτό δάπεδο) και του Αφεντέλλη (με μεταφερμένο ψηφιδωτό δάπεδο), στον Αιγιαλό της Ερεσού, όπου και η Αρχαία-Μεσαιωνική πόλη με το κάστρο. Η Παλαιοχριστιανική Βασιλική του Αγίου Δημητρίου, στο Υψηλομέτωπο (με ψηφιδωτό δάπεδο στο ιερό της). Η αναστυλωμένη Παλαιοχριστιανική Βασιλική του Χαλινάδου, στην περιοχή της Αγίας Παρασκευής, χωρίς ψηφιδωτά. Η Παλαιοχριστιανική Βασιλική των Τσεσμέδων, στην Επάνω Χαραμίδα, των Λουτρών (με ψηφιδωτό δάπεδο στο ιερό) και η Παλαιοχριστιανική Βασιλική των Αργάλων, στην Νεάπολη της Μυτιλήνης (χωρίς ψηφιδωτά).

Δεν είναι γνωστό σε ποιες Παλαιοχριστιανικές Βασιλικές, αυτά τα πρώιμα χρόνια, φιλοξενούνταν οι δύο Μητροπόλεις του νησιού. Στην Μήθυμνα, γνωρίζουμε ότι αρκετά αργότερα, τον 16^ο αι, μεταφέρθηκε η Μητρόπολη Μηθύμνης στην Καλλονή, από τον Ιγνάτιο τον Αγαλλιανό.

Είναι γνωστό, ότι στις επικράτειες των Μητροπόλεων, στην διοικητική διάρθρωση της επαρχίας, ανήκαν και Ιερείς, επικεφαλής των περιοχών, οι λεγόμενοι Χωροεπίσκοποι. Διαθέτουμε λίγες γραπτές αναφορές γ’ αυτές τις Χωροεπισκοπές.

Ο Μητροπολίτης Γαβριήλ Μηθύμνης, στα 1620 αναφέρει: «Ήσαν ποτέ και επισκοπαί τρεις. Ερισός, εν η κεκοίμηται ο άγιος Ανδρέας Κρήτης, Πύρρα και Στρογγυλή. Αλλά νυν η μεν Ερισός μένει, ου μην δε άστυ ως πρότερον, αλλά το προάστειον, εστί δε οικουμένον».² Επίσης είναι γνωστό ότι στην περιοχή της Γέρρας, τα Βυζαντινά χρόνια (1261) υπήρχε Χωροεπισκοπή, 3 στην οποία ανήκε ένας μαρμάρινος, επισκοπικός θρόνος, από το πρεσβυτέριο του ναού. Αποδείχτηκε τελικά (Οθωμανικά κατάστιχα του 1548) ότι η Επισκοπή βρισκόταν στον Ταξιάρχη του Παππάδου.4 Μας μένει τώρα να ερευνήσουμε, την πιθανή σχέση κάποιων τοπωνυμίων του νησιού με κάποια άγνωστη Χωροεπισκοπή, στις θέσεις αυτές.

1.Ιωάννου Κ Μουτζούρη: ΕΠΙΣΚΟΠΙΚΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ Θεσ/νίκη 1995 σελ. 183 (Ανάτυπο από «Κληρονομία» τομ. 25, 1993)

2.Ιωάννου Φουντούλη: ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΜΗΘΥΜΝΗΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΛΕΣΒΟΥ. Αθήναι 1960 σελ. 31.

3 Acta Patriarchata Τομ Ι σελ. 123

4.Μάκης Αξιώτης Εμπρός 15/2/2012 και 25/2/2015.

και Αφεντέλλη ‘Ερισού’

Παλαιοχριστιανική Χαλινάδου

και Τσεσμέδων

Ο Ταξιάρχης Παπάδου

χωροεπισκοπή Γέρρας

Η αρχαία Πύρρα

με το περιτείχιστο μοναστήρι στον Θόλο