Πάρα πολύ ενδιαφέρων ήταν ο «θησαυρός» από νομίσματα της Μυτιλήνης, κατά πληροφορίες αρκετά σε αριθμό. Επρόκειτο για Billon με τις δυο αντιμέτωπες κεφαλές κάπρων στην μια όψη και το «τετράγωνο» (incursum) στην άλλη. Επίσης αριθμός από «έκτες» (Sixth stater 2,55 gr.) φτιαγμένες από «ήλεκτρο». Αυτές που είδα, είχαν επάνω το φτερωτό λιοντάρι, τον φτερωτό κάπρο, την λεοντοκεφαλή, την κεφαλή του γρύπα, του μόσχου, του Πάνα, της Αθηνάς (Ανατολίζουσα με σχιστά μάτια), το γοργόνιο, τον Ηρακλή με την λεοντή, το πρόσθιο τμήμα μόσχου και το τετράγωνο στην άλλη όψη. Αυτά λοιπόν δείχνουν μαζί με τα αγγεία, πως η χρήση του σπηλαίου ήταν έντονη στην κλασσική εποχή (5^ος-4^ος π.χ. αιώνας ίσως και τον 6^ο π.χ. αιώνα). Όμως βρεθήκανε και Βυζαντινά χάλκινα νομίσματα, 40 νούπια (με το Μ), που δείχνουν ότι ίσως εδώ μέσα, να αντικαταστάθηκε η Αρχαία λατρεία, με την Χριστιανική, ίσως σαν ταφικό σπήλαιο όπως φανερώνουν τα οστά και οι πήλινες πλάκες. Η καταστροφή βέβαια που υπέστη και η λεηλασία, ίσως να αφαίρεσαν σημαντικά κομμάτια από την μακραίωνη ιστορία του.

Ο Αι Νικόλας ο Ανυφαντάς (39^ο 10.1498-26^ο 52.0657)

Η ιστορία συνεχίζεται στον διπλανό λόφο, προς τα ΝΑ, που δένεται με το λατομείο με ένα αυχένα εκατό περίπου μέτρων! Κάτω από ένα μεγάλο πεύκο, στην κορυφή του, βρίσκεται ο Άγιος Νικόλαος ο Ανυφαντάς. Το εκκλησάκι είναι παλιό με δυο εσωτερικές αψίδες στηρίξεως και με μόνο παράθυρο αυτό της κόγχης του ιερού. Έχει προστεθεί τελευταία ένα κομμάτι στο δυτικό μέρος, με δυο παράθυρα και μια τζαμόπορτα. Εδώ, μπροστά στην εκκλησίτσα, υπήρχαν το 1986 δυο αράβδωτες κολώνες από τις οποίες η μια φέρει πλατύτερη ταινία στο ένα άκρο, μια πλάκα και μερικούς ορθογώνιους λιθόπλινθους. Μέσα στο ναό υπήρχε ένας μικρός, τετράγωνος αρχαίος βωμίσκος με ανάγλυφο ρόδακα και γιρλάντα και στις τέσσερεις πλευρές (πανκαρπία) (Σχ. 140).

Στη βορινή πλευρά του λόφου ήταν πεσμένο στο χώμα ένα μεγάλο αρχιτεκτονικό μέλος από το μάρμαρο του λατομείου, με δυο μεγάλες εσοχές στις δυο του πλευρές. Οι άλλες δυο ήταν ελαφρά κυρτές (Σχ. 141, α, β).

Ο λόφος είναι κατάσπαρτος από όστρακα αγγείων. Αρκετά είναι εφυαλωμένα της ύστερης αρχαιότητας. Ας δούμε όμως τι γράφει ο αρχαιολόγος, Γιάννης Κοντής γι' αυτή την αξιόλογη περιοχή: «Η γνώμη μας για την αρχαία οικιστική κατάσταση της περιοχής ΒΑ από τον κόλπο της Γέρας συμπληρώνεται με τη σημείωση των σημαντικών οικιστικών λειψάνων που υπάρχουν στον Άγιο Νικόλα του Ανυφαντά, ανάμεσα Αλυφαντά-Πυργιού και Κέντρου. Επάνω στο λόφο όπου η εκκλησία του Αγίου Νικολάου, παρουσιάζονται άφθονα κεραμίδια και όστρακα από άβαφα αγγεία, που απλώνονται και στη βόρεια, ΒΔ και νότια πλαγιά του λόφου. Μπρος στο εκκλησάκι υπάρχουν δυο αράβδωτοι κίονες και μέσα ένας ορθογώνιος βωμίσκος με πανκαρπία. Συστηματικά είναι λατομημένο το ύψωμα δυτικά από το λόφο του Αγίου Νικόλα, που βγάζει τεφρόχρωμο τιτανόλιθο. Ο οικισμός αυτός όπως και οι άλλοι που είδαμε, φαίνεται ότι ξεκίνησε σαν κέντρο μιας κώμης των αγροτών της περιοχής. Σε κάποια εποχή, μετά από την κλασσική πάντως, αν κρίνομε από την εντύπωση που δίνουν τα επιφανειακά λείψανα, ο οικισμός πρέπει να πήρε ουσιωδέστερη υπόσταση, σαν κέντρο ίσως ευρύτερης περιοχής».

Το σημαντικό, που οδηγεί την σκέψη σε υποθέσεις είναι ότι από τον Αι Νικόλα προέρχεται και η επιγραφή:

IG XII 2.124

ΔΙΟΝΥCΩ ΘΕ[Ω]

ΖΜΙΝΘΕΥΣ

Ήταν σε κυλινδρικό, μαρμάρινο βωμό, με παγκαρπία!* Ανήκαν οι δύο Βωμοί σε ιερό του Διονύσου, σε τούτη την κορυφή, ή το Ιερό Σπήλαιο, ήταν αφιερωμένο στο θεό, που τον αναφέρει και σαν «μυοκτόνο». Γνωρίζουμε τον Απόλλωνα Σμινθέα, αλλά πρώτη φορά το επίθετο αφορά τον Διόνυσο, του οποίου η Λατρεία είναι γνωστή και στην Μυτιληναία. Δηλαδή και τον Διόνυσο, ίσως προστάτη των καλλιεργειών και των αμπελιών από τον αρουραίο. Η λατρεία του Διονύσου, ήταν πολύ συνήθης μέσα σε σπήλαια.

*Ευχαριστώ την Μαρία Διακουμάκου, που μού έστειλε την καταγραφή της επιγραφής.

Απέναντι ο Αι Νικόλας

με τα μέλη παλιού ναού

άλλα και τον βωμό της αρχαίας λατρείας

στο εκκλησάκι με την επιγραφή του Διονύσου

και η αναγραφή στις επιγραφές της Λέσβου

υπέροχο τοπίο

με την Κρήνη-Πηγή από κάτω