Τι είναι η φοβία;
«Πρέπει να ξεχωρίσουμε τις έννοιες φοβία και φόβος». Στην περίπτωση του φόβου, υπάρχει αντικειμενικός κίνδυνος. Ο φόβος δηλαδή σχετίζεται με τα φυσικά ανακλαστικά του οργανισμού μας και είναι απολύτως φυσιολογικός αλλά και αναγκαίος. Όταν βρισκόμαστε απέναντι από ένα άγριο ζώο, φοβόμαστε, επειδή πραγματικά κινδυνεύει η σωματική μας ακεραιότητα.
Αντίθετα, η φοβία δε σχετίζεται με αντικειμενικό παράγοντα. Δεν υπάρχει αντικειμενικός κίνδυνος, ή έστω είναι ελάχιστος σε αναλογία με τον πανικό μας. Η φοβία, λοιπόν, είναι κατά κάποιον τρόπο «αδικαιολόγητη», αφού επί παραδείγματι, κάποιος έχει φοβία να μην πέσει το αεροπλάνο, ενώ οι πιθανότητες να συμβεί κάτι τέτοιο είναι λιγότερες από μία στο εκατομμύριο.

Πώς δημιουργούνται οι φοβίες;
Δε γνωρίζουμε 100% πώς προκύπτει η φοβία, αλλά σύμφωνα με την ψυχοδυναμική προσέγγιση, είναι αποτέλεσμα της ανάγκης του οργανισμού να μειώσει το άγχος του.
Με άλλα λόγια, έχουμε φοβίες για να μην έχουμε άγχος. Παράδοξο δεν ακούγεται; Ο άνθρωπος έχει διάχυτο άγχος που ενοχλεί την ψυχική του ισορροπία, καθώς δε γνωρίζει από πού προέρχεται. Έτσι, προσπαθεί να το μειώσει μετατρέποντάς το σε κάτι συγκεκριμένο, άρα και αντιμετωπίσιμο. Εν ολίγοις, ο άνθρωπος ασυνείδητα επικεντρώνει την φοβία σε ένα τυχαίο αντικείμενο ή κατάσταση, ώστε να έχει κάτι απτό να αντιμετωπίσει.
Το αντικείμενο της φοβίας δε συνδέεται απαραίτητα με κάποιον αντικειμενικό παράγοντα, όπως για παράδειγμα μια τραυματική εμπειρία. Μεταφέρουμε το άγχος μας στο φοβικό αντικείμενο, που πιθανώς είναι άσχετο με τις εμπειρίες μας.
Άλλες ψυχολογικές προσεγγίσεις κάνουν λόγο για κληρονομικό υπόβαθρο των φοβιών, καθώς συναντώνται συχνά άτομα της ίδιας οικογένειας τα οποία «μοιράζονται» την ίδια φοβία. Αυτό, όμως, μπορεί να συμβαίνει λόγω ταύτισης του παιδιού με το γονέα και όχι εξ αιτίας των γενετήσιων παραγόντων.

Φοβίες και καθημερινότητα
Τελικά, κινδυνεύουν στην ουσία οι φοβικοί; Ο μεγαλύτερος κίνδυνος είναι οι καθημερινές πρακτικές συνέπειες της φοβίας.
Ο οργανισμός του ανθρώπου προσπαθεί με τη φοβία να μειώσει το άγχος, αλλά στην πραγματικότητα ίσως κάνει τα πράγματα χειρότερα, δημιουργώντας πρακτικά προβλήματα. Σκεφτείτε κάποιον με κλειστοφοβία που μένει στον πέμπτο όροφο και αναγκάζεται να κουβαλά καθημερινά τα ψώνια του ανεβαίνοντας τις σκάλες.
Σε γενικές γραμμές μπορούμε να πούμε ότι οι φοβίες διακρίνονται σε τρεις μεγάλες κατηγορίες:
Κοινωνική Φοβία: Φόβος εξευτελισμού ή αμηχανίας σε κοινωνικές καταστάσεις ή σε περιπτώσεις που το άτομο θα εκτεθεί μπροστά σε ακροατήριο.
Αγοραφοβία: Φόβος να είναι κανείς σε μέρη ή καταστάσεις από όπου η φυγή μπορεί να είναι δύσκολή, ή καταστάσεις στις οποίες το άτομο μπορεί να βρεθεί σε δύσκολη θέση ή αβοήθητο να αντιμετωπίσει τα συμπτώματα του πανικού. Η συγκεκριμένη φοβία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη διαταραχή πανικού.
Ειδική Φοβία: Φόβος συγκεκριμένων καταστάσεων ή αντικειμένων. Η πιο συνηθισμένη μορφή ειδικής φοβίας είναι η φοβία για τα ζώα, ενώ άλλες μορφές ειδικής φοβίας είναι η κλειστοφοβία και η ακροφοβία.
Τα συμπτώματα που συνοδεύουν συνήθως τις φοβίες είναι: Αισθήματα φόβου, πανικού, τρόμου, φρίκης, ταχυκαρδία, δύσπνοια, τρέμουλο και μια ακατανίκητη επιθυμία γρήγορης απομάκρυνσης και αποφυγής από την κατάσταση που προκαλεί τη φοβία. Οι αντιδράσεις του ατόμου είναι αυτόματες, εκτός ελέγχου και στην ουσία κυριαρχούν στις σκέψεις του και δεν μπορεί να τις αντιμετωπίσει με ευκολία ή να τις κατανικήσει, ενώ συμβαίνει πολλές φορές το άτομο να λαμβάνει ακραία μέτρα για την αποφυγή του φοβικού ερεθίσματος.
Η αιτιολογία για την ανάπτυξη των φοβιών δεν έχει αποσαφηνιστεί. Η έναρξη μιας φοβίας μπορεί να συνδεθεί με ένα τραυματικό γεγονός. Συχνά όμως δεν υπάρχει ένας τέτοιος συσχετισμός, ή εάν υπάρχει, μπορεί να μη γίνεται αντιληπτός.
Αποτελεσματική θεραπευτική απάντηση για να μπορέσει το άτομο να ξεπεράσει το φοβικό αντίκτυπο, είναι να βοηθηθεί προκειμένου να αναλογιστεί τις αιτίες που οδήγησαν στη φοβία και μέσω της εκλογίκευσης να αμβλύνει τις ακραίες αντιδράσεις στο ερέθισμα ή την κατάσταση. Ταυτόχρονα βοηθείται το άτομο από τον ειδικό να αντιμετωπίζει αποτελεσματικά τα αισθήματα τρόμου και πανικού που βιώνει λόγω της φοβίας.

* Η Γιώτα Ταμτάμη είναι ψυχολόγος, απόφοιτη Τμήματος Ψυχολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης, Μ.Sc. Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Αιγαίου.