Γράφει ο Στρατής Χαραλάμπους Αντγος(ΠΒ) ε.α. Μέλος της Ε.Λ.Μ.

Συνθήκες Ζυρίχης Λονδίνου

Η Αθήνα (Αβέρωφ) και η Άγκυρα (Ζορλού) μετά την αόριστη απόφαση της Γ.Σ. του ΟΗΕ της 9ης Δεκ 1958 για την Κύπρο συνέχισαν τις επαφές τους και τον Ιαν 1959 σχεδόν είχαν συμφωνήσει στις γενικές γραμμές για τη λύση της «Δεσμευτικής Ανεξαρτησίας», η ιδέα της Αυτοδιάθεσης είχε εξαφανιστεί. Ο Μακάριος ήταν ενήμερος των εξελίξεων και στις 10-11 Φεβ 1959 οδηγηθήκαμε στη Ζυρίχη και στις 19 Φεβρουαρίου στο Λονδίνο. Εκεί υπογράφτηκαν από τους πρωθυπουργούς, η διμερής συμφωνία για το σχέδιο συντάγματος της Κύπρου που αποτελείται από 27 άρθρα και το Σύμφωνο εγγύησης με 4 άρθρα, με το οποίο οι εγγυήτριες δυνάμεις Αγγλία -Ελλάδα-Τουρκία απέκτησαν δικαίωμα μονομερούς επέμβασης. Οι ΥΠΕΞ των τριών χωρών υπέγραψαν τη Συνθήκη συμμαχίας μεταξύ τους και φυσικά έγινε η μονομερή δήλωση της Αγγλίας για το καθεστώς των κυρίαρχων στρατιωτικών βάσεων Ακρωτηρίου και Δεκέλειας. Στο Λονδίνο οι Μακάριος -Κιουτσούκ υπέγραψαν το μνημόνιο συνεργασίας μεταξύ των κοινοτήτων. Στη Ζυρίχη, όπως αποκαλύφθηκε αργότερα, υπογράφτηκε από τους Καραμανλή και Μεντερές και η Συμφωνία Κυρίων (Gentlemen’sagreement) με προτροπή των ΗΠΑ, με την οποία δεσμεύτηκαν οι δυο χώρες μέσω των κοινοτήτων τους να ελέγχουν την κομμουνιστική δραστηριότητα στην Κύπρο. Τότε στις ΗΠΑ, ήταν στο ζενίθ ο Μακαρθισμός και επικρατούσε αντικομμουνιστική υστερία. Οι συμφωνίες Ζυρίχης -Λονδίνου, κρινόμενες εκ του αποτελέσματος ήταν μια καθαρή διπλωματική αποτυχία, διότι, αφενός έδιναν τεράστια δικαιώματα στην Τ/Κ μειονότητα (18% του πληθυσμού) και το βασικότερο δικαίωμα βέτο στον Τ/Κ αντιπρόεδρο. Στην πράξη δημιούργησαν ένα μη λειτουργικό σύστημα διακυβέρνησης και φυσικά δεν προέβλεπαν κάτι για το μέλλον των Αγγλικών Βάσεων.

Μέχρι και σήμερα αποτελεί σημείο αδιευκρίνιστο η αλλαγή στάσης του Μακαρίου. Είχε καλέσει στο Λονδίνο πάνω από 30 προσωπικότητες (κλήρος, πολιτικοί (Λυσσαρίδης-Κληρίδης-Παπαδόπουλος) και συνεργάτες) και δήλωνε μέχρι το βράδυ της 18ης Φεβρουαρίου ότι δεν θα υπογράψει και ξαφνικά το πρωί της 19ης παρουσιάστηκε αλλαγμένος , τι μεσολάβησε ; Κανένας δεν ξέρει. Γεγονός είναι ότι η «ιδέα της Αυτοδιάθεσης πέθανε», άδικα είχε χυθεί το αίμα των μαρτύρων της ΕΟΚΑ. Έκτοτε παρουσιάστηκε διάσπαση στον Κυπριακό Ελληνισμό, που αντανακλούσε στο ρήγμα στις σχέσεις Μακαρίου-Γρίβα, η οποία λειτούργησε σαν καταλύτης των δυσμενών εξελίξεων που ακολούθησαν.

Η Κύπρος Ανεξάρτητη Δημοκρατία

Στις εκλογές του Δεκεμβρίου 1959 ο Μακάριος εκλέχτηκε Πρόεδρος της Δημοκρατίας με ποσοστό 67% με αντίπαλο τον Ιωάννη Κληρίδη. Στις 16 Αυγούστου 1960 τερματίστηκε η βρετανική κυριαρχία και έφτασαν στο Νησί οι δυνάμεις των εγγυητριών κρατών ΕΛΔΥΚ(950 άνδρες ) και ΤΟΥΡΔΥΚ(650 άνδρες). Η πρώτη ρήξη μεταξύ των κοινοτήτων έγινε με την προσπάθεια δημιουργίας μεικτού στρατού 2000 χιλ. ατόμων σε αναλογία 60:40. Οι Τούρκοι ζήτησαν ανεξάρτητο τμήμα κάτι που δεν έγινε δεκτό, αλλά αυτοί αντέδρασαν με την ίδρυση παραστρατιωτικών οργανώσεων σε κάθε χωριό και πόλη.

Ο Μακάριος ενέταξε την Κύπρο στο χώρο των Αδεσμεύτων κρατών και συνομιλούσε με τη Σοβιετική Ένωση και τους δορυφόρους της. Οι ΗΠΑ είδαν με κακό μάτι τις κινήσεις του Μακάριου και στις διπλωματικές επαφές δήλωναν κατηγορηματικά ότι δεν ήθελαν μια «Κούβα» στην Ανατολική Μεσόγειο. Η πρόταση του Μακάριου το 1963 για την τροποποίηση του Συντάγματος (13 σημεία) ήταν σωστή μεν αλλά άκαιρη δε, διότι έδωσε το δικαίωμα στους Τ/Κ να αντιδράσουν δυναμικά και είχαμε επεισόδια με νεκρούς και από τις δύο πλευρές. Ο Τ/Κ θύλακας Λευκωσίας-Κιόνελι-Κερύνεια παγιώθηκε καθώς και μικρότεροι στις άλλες πόλεις και τα χωριά. Η κατάσταση οδηγήθηκε στην πενταμερή διάσκεψη του Λονδίνου όπου οι ΗΠΑ πρότειναν την εγκατάσταση στην «Πράσινη γραμμή» απόσπασμα του ΝΑΤΟ. Κατόπιν ελιγμού του Μακαρίου εγκαταστάθηκε στο Νησί και παραμένει μέχρι σήμερα η δύναμη του ΟΗΕ, η UNFIKYP.

Η νέα κυβέρνηση του Γεωργίου Παπανδρέου βρέθηκε αντιμέτωπη με μια έκρυθμη κατάσταση στην Κύπρο και με αφόρητες πιέσεις των ΗΠΑ για εξεύρεση Νατοϊκής λύσης, όταν τον Ιούνιο του 1964 ο Γ. Παπανδρέου επισκέφθηκε τις ΗΠΑ. Τον Αύγουστο 1964 έγιναν οι επιχειρήσεις της Ε.Φ. στο θύλακα Κόκκινων-Μανσούρας, η Τουρκία αντέδρασε και βομβάρδισε την Τηλλυρία και απείλησε με εισβολή, η οποία αποτράπηκε με τη γνωστή επιστολή του προέδρου των ΗΠΑ Τζόνσον. Η κυβέρνηση Παπανδρέου κατόπιν πρότασης του ΥΕΘΑ Γαρουφαλλιά τέλη του 1964 έστειλε στην Κύπρο με πλοία του εφοπλιστή Ποταμιάνου κρυφά μια Μεραρχία, περίπου 8500 ανδρών βαριά εξοπλισμένη και με 34 άρματα. Παράλληλα ο Γρίβας έπεισε τον Μακάριο και έγινε η θητεία υποχρεωτική και οργανώθηκε επί νέας βάσης η Ε.Φ. Αρχικά η Μεραρχία υπάχθηκε στην ΕΛΔΥΚ και όχι στη ΣΔΙΚ (Στρατιωτική Διοίκηση Κύπρου). Η ανάπτυξη των μονάδων της Μεραρχίας δεν ήταν προσανατολισμένη προς τις ακτές απόβασης. Δημιουργήθηκε η δικαιολογημένη εντύπωση, με δεδομένη την μη αντίδραση ΗΠΑ-Βρετανίας στην μεταφορά της μεραρχίας, ότι μάλλον ήλθε για να «προφυλάξει το Νησί από το να γίνει βάση των Σοβιετικών». Ο Γρίβας αντέδρασε καθώς και ο Μακάριος και τελικά η Μεραρχία υπάχθηκε στην ΣΔΙΚ, που μετονομάστηκε μετέπειτα σε ΓΕΕΦ(Γενικό Επιτελείο Εθνικής Φρουράς), με διοικητή τον στρατηγό Καραγιάννη.

Η κυβέρνηση Παπανδρέου αλλά και ο Μακάριος απέρριψαν το διχοτομικό σχέδιο του ΥΦΥΠΕΞ των ΗΠΑ Άτσεσον, η ελληνική πλευρά ενισχυμένη από τη Μεραρχία μιλούσε από θέση ισχύος. Ο ΥΕΘΑ Γαρουφαλλιάς πήγε στην Κύπρο για να τους μεταπείσει, αλλά η κυβέρνηση και οι επιχειρηματίες δεν ήθελαν να ενωθεί η αναπτυσσόμενη τότε Κύπρο με τη «φτωχή» Ελλάδα. Διαβάζοντας κανείς σήμερα τις επιστολές του Γεωργίου Παπανδρέου προς τον Άτσεσον διαπιστώνει ότι, πρώτον η κυβέρνηση Παπανδρέου συμφωνούσε για το σχέδιο αλλά τηρούσε με ευλάβεια την αρχή «Η Κύπρος αποφασίζει και η Ελλάδα συμπαραστέκεται» και δεύτερον και το κυριότερο η προσπάθεια των ΗΠΑ να μειώσουν ή και να εξαλείψουν τη σοβιετική επιρροή στην Κύπρο.

Τότε ξέσπασε στην Ελλάδα αλλά και στην Κύπρο η υπόθεση «ΑΣΠΙΔΑ», μια ανόητη πρωτοβουλία μερικών κατώτερων αξιωματικών (λοχαγοί) συνδικαλιστικού χαρακτήρα οι οποίοι, γνωρίζοντας την ύπαρξη του ΙΔΕΑ των Συνταγματαρχών και τι ετοίμαζε, ήλθε σε επαφή με τον Ανδρέα Παπανδρέου ο οποίος μιλούσε ανοικτά κατά των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ και της λύσης που πρότειναν. Αποτέλεσμα ήταν ο Θρόνος, το Επιτελείο (Γεννηματάς) και το ΥΕΘΑ (Γαρουφαλλιάς) να φέρουν σε δύσκολη θέση τον πρωθυπουργό ο οποίος ήλθε σε ρήξη με το θρόνο και έληξε άδοξα η θητεία του το 1965, με την άρση της εμπιστοσύνης μερίδας βουλευτών . Τα γεγονότα αυτά επηρέασαν την κατάσταση στην Κύπρο, όπου ο Μακάριος πιθανόν παρακινούμενος από το ΑΚΕΛ έβλεπε με μισό μάτι την ύπαρξη της Ελληνικής μεραρχίας, αλλά άρχισε να διαφαίνεται και η διαφοροποίηση της Σοβιετικής Ένωσης, που διαβλέποντας μια πιθανή Νατοϊκή λύση πρότεινε την Ομοσπονδία σαν καλή λύση(ΥΠΕΞ Γκρομύκο-25 Ιαν 1965). Η κυβέρνηση Στεφανόπουλου συνέχισε τις μυστικές συνομιλίες με την Τουρκία με τους Κ. Μητσοτάκη και τον ΥΠΕΞ Τούμπα και από τουρκικής πλευράς τον ΥΠΕΞ Τσακλαγιανκίλ, οι οποίοι κατέληξαν στην υπογραφή στις 17 Δεκ 1966 στο Παρίσι ενός πρωτοκόλλου στη βάση του σχεδίου Άτσεσον (Ένωση με την Ελλάδα και παραχώρηση-ενοίκιο στρατιωτικής βάσης στην Τουρκία), χωρίς όμως να απορρίπτουν τις πάγιες θέσεις των.

Δικτατορία στην Ελλάδα -Αμυντική εξασθένηση της Κύπρου

Την 21η Απριλίου 1967 οι συνταγματάρχες του ΙΔΕΑ έπιασαν στον ύπνο τους στρατηγούς και κατέλαβαν την εξουσία. Συνέχεια της διπλωματικής πρωτοβουλίας Τούμπα-Τσακλαγιανκίλ και θέλοντας η δικτατορία να γίνει αποδεκτή στη Δύση ζήτησε και πραγματοποιήθηκε συνάντηση στην Κεσάνη και στην Αλεξανδρούπολη μεταξύ των πρωθυπουργών Κόλλια και Ντεμιρέλ, παρουσία του δικτάτορα Παπαδόπουλου, η οποία κατέληξε σε πλήρη αποτυχία. Ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος, που είχε ορκίσει την κυβέρνηση Κόλλια, προσπαθούσε να βρει τρόπο να απαλλαγεί από τη Χούντα. Χρησιμοποίησε τον έλεγχο που ασκούσε στο Επιτελείο μέσω του ΥΕΘΑ Γεωργίου Σπαντιδάκη και δόθηκε εντολή στον Γρίβα διοικητή τότε της ΑΣΔΑΚ (Ανωτέρα Στρατιωτική Διοίκηση Αμύνης Κύπρου) να εφαρμόσει σχετικό σχέδιο στις 15 Νοε 1967, για εκκαθάριση των Τ/Κ θυλάκων Κοφίνου και Αγίων Θεοδώρων. Στόχος του σχεδίου ήταν να αντιδράσουν οι Τούρκοι και να βρεθεί σε δύσκολη θέση η δικτατορική ηγεσία. Στις 21 Οκτ 1967 ο Σπαντιδάκης είχε μεταβεί επί τριήμερο στην Κύπρο, συναντήθηκε με τον Μακάριο ή τον ΥΠΕΣ και ΥΕΘΑ Πολύκαρπο Γιωρκάτζη και συμφωνήθηκε να προκληθεί τεχνητή κρίση στη Κοφίνου ώστε η Αστυνομία να ζητήσει τη συνδρομή της ΕΦ, όπως και τελικά έγινε. Η επιτυχία του σχεδίου στηρίζονταν στη μετάβαση του βασιλιά στη Μακεδονία, όπως και έγινε αργότερα στις 13 Δεκ 1967, δυστυχώς όμως το καθεστώς παρακολουθούσε τα πάντα και πήρε τα μέτρα του.

Μια άλλη εκδοχή για τη μεθόδευση της εμπλοκής της Ε.Φ. σε αστυνομικά καθήκοντα δείχνει την Κυπριακή κυβέρνηση μέσω του ΥΠΕΣ και ΥΕΘΑ Πολύκαρπου Γιωρκάτζη και η τελευταία εκδοχή δείχνει τον στενό πυρήνα της Χούντας. Ο ιστορικός του μέλλοντος θα δώσει την τελική ετυμηγορία για τα κρίσιμα αυτά γεγονότα, γεγονός είναι ότι η Τουρκία ζήτησε άμεσα την ανάκληση της Μεραρχίας και απείλησε με εισβολή στην Κύπρο. Συντονισμένα και οι επίσημοι των ΗΠΑ έριξαν την ευθύνη στον Γρίβα και ο Αμερικανός πρέσβης στη Λευκωσία Belcer συναντήθηκε με τον Μακάριο, ο οποίος είπε ότι «η πρωτοβουλία της ανάκλησης της Μεραρχίας ανήκει στην Ελλάδα, αν το ζητήσει δεν θα φέρω αντίδραση». Τελικά σε σύσκεψη υπό το βασιλιά στις 29 Νοε 1967 και κατόπιν σχετικής πρότασης του ΥΠΕΞ Πιπινέλη και του Α/ΓΕΕΘΑ Αντιναύαρχου Αυγέρη λήφθηκε η απόφαση της ανάκλησης της μεραρχίας. Από τις καταθέσεις του πρωθυπουργού Κόλλια και του υπουργού Προεδρίας Παπαδόπουλου φαίνεται ότι καταλυτικό ρόλο έπαιξε ο διαμεσολαβητής των ΗΠΑ Σαϊρους Βανς και σαν λόγος προβλήθηκε η αποφυγή της Ε/Τ σύρραξης. Γιατί άλλαξαν θέση οι ΗΠΑ σχετικά με την παρουσία της Μεραρχίας στην Κύπρο, με δεδομένο ότι τουλάχιστον παρασκηνιακά στήριξαν τη Χούντα, θα πρέπει να αποδοθεί στην αλλαγή της πολιτικής των σχετικά με την Τουρκία και στον πόλεμο των Έξι ημερών τον Ιούνιο 1967 μεταξύ Ισραήλ και Αράβων, που οδήγησε στην ήττα των δεύτερων. Συμφωνήθηκε από τη μεραρχία να μείνουν οι 675 αξιωματικοί και όλο το βαρύ υλικό, πλην των αρμάτων, στην Ε.Φ. Έτσι άνοιξε ο δρόμος για τον Αττίλα, όλοι οι ιστορικοί και στρατιωτικοί εμπειρογνώμονες συμφωνούν ότι με την μεραρχία στην Κύπρο, έστω και χωρίς αεροπορική υποστήριξη, η όποια προσπάθεια τουρκικής απόβασης ήταν καταδικασμένη.

Τα χρόνια που μεσολάβησαν μέχρι το 1974 ήταν γεμάτα καχυποψία μεταξύ Αθηνών και Λευκωσίας, οι Τ/Κ ενίσχυσαν τους θύλακες και εκπαίδευαν-εξόπλιζαν τους κατοίκους, ο Γρίβας κατηγορούσε ανοικτά από την Αθήνα τον Μακάριο για προδοσία και αρχομανία. Η κυβέρνηση του δικτάτορα Παπαδόπουλου ήθελε να έχει τον πλήρη έλεγχο στις διπλωματικές πρωτοβουλίες αλλά ο Μακάριος δεν συμφωνούσε, επιχείρησε να τον ανατρέψει με πραξικόπημα τον Φεβ 1972 άλλα η κίνηση αποκαλύφθηκε έγκαιρα και ματαιώθηκε. Ο Αρχιεπίσκοπος και Πρόεδρος της Κύπρου θέλοντας να ενισχύσει την θέση του και την ασφάλεια του δημιούργησε το περίφημο Εφεδρικό (3 τάγματα) και το εξόπλισε με βαριά όπλα, διότι είχαν εκδηλωθεί δύο απόπειρες εναντίον του. Μετά την πρώτη τον Μάρτιο του 1970 , δολοφονήθηκε ο πρώην υπουργός Εσωτερικών Πολύκαρπος Γεωρκάτζης ο οποίος θεωρούνταν επικεφαλής των εκστρατείας κατά του Μακαρίου, ενέργεια που αποδόθηκε σε κύκλους του Μακαρίου. Τον Ιούνιο 1971 ο Μακάριος επισκέφθηκε τη Μόσχα και ταυτόχρονα παρήγγειλε όπλα από την Τσεχοσλοβακία τα οποία έφτασαν στην Κύπρο τον επόμενο χρόνο και με αυτά εξόπλισε το Εφεδρικό.

Τον Σεπτέμβριο 1971 έγινε σύσκεψη στην Αθήνα μεταξύ Μακαρίου και Παπαδόπουλου, οι δυο πλευρές συνέχισαν να εμμένουν στις θέσεις των. Στις δηλώσεις των επισήμων της Χούντας (Παπαδόπουλου-Ξανθόπουλου) άρχισε να φαίνεται αλλαγή και να προτείνεται η Ομοσπονδιακή λύση των δύο κοινοτήτων. Ο Μακάριος αντέδρασε και ταυτόχρονα για να μειώσει την επιρροή της Ε.Φ. την οποία δεν ήλεγχε, προχώρησε στην μείωση της δύναμης της με τη μείωση της θητείας και την αχρήστευση, για τουριστικούς λόγους, των αμυντικών έργων κατά μήκος της βόρειας παραλίας της Κύπρου. Παράλληλα αρνήθηκε την αποστολή γαλλικών αρμάτων από την Ελλάδα, πιστός στην άποψη ότι πρέπει να αποχωρήσουν από την Κύπρο όλες οι στρατιωτικές δυνάμεις ακόμη και οι Αγγλικές βάσεις. Μάλλον ο μακαριστός Αρχιεπίσκοπος Μακάριος πίστευε πολύ στις υποσχέσεις των Σοβιετικών και αψηφούσε τις απειλές από την Τουρκία αλλά και την αποφασιστικότητα της Δύσης και του ΝΑΤΟ να μην χάσουν την Κύπρο και τελικά την πλήρωσε ο λαός της.

Ο Γρίβας το φθινόπωρο του 1971 κατέβηκε ξανά στην Κύπρο και οργάνωσε την ΕΟΚΑ Β’ της οποίας επιχειρησιακός αρχηγός ανέλαβε ο Έλληνας ταγματάρχης Γεώργιος Καρούσος. Η σύγκρουση μεταξύ Εφεδρικού και ΕΟΚΑ Β’ έλαβε επικίνδυνες διαστάσεις , δεν έχει ξεκαθαριστεί αν ο Γρίβας και η ΕΟΚΑ Β’ ήταν υπό τον έλεγχο της Αθήνας. Οι δηλώσεις του δικτάτορα Παπαδόπουλου τον Αύγουστο του 1973 ήταν ξεκάθαρα κατά της ΕΟΚΑ Β’ και του Γρίβα. Κανένας δεν μπορεί να πει με σαφήνεια ποιοι κύκλοι παρακίνησαν τον Γρίβα να φτιάξει την ΕΟΚΑ Β’. Η εσωτερική σύγκρουση στη Χούντα και η ανατροπή του Παπαδόπουλου από τον ταξίαρχο Ιωαννίδη δείχνουν προς την κατεύθυνση των κύκλων που απεργάζονταν την αποτροπή «Κουβανοποίησης» της Κύπρου. Ο ιστορικός του μέλλοντος πιστεύω ότι θα ξεκαθαρίσει το θέμα. Τον Ιαν 1974 πέθανε ο Γρίβας και ανέλαβε την αρχηγία της ΕΟΚΑ Β’ ο Καρούσος, ο οποίος ανέστειλε την στρατιωτική δράση της και δήλωσε ότι θα προχωρήσει στην πολιτικοποίηση του αγώνα και ο Μακάριος απελευθέρωσε του κρατούμενους. Εν τω μεταξύ το καθεστώς Ιωαννίδη εισχώρησε στην οργάνωση και τέλη Φεβ 1974 ο Καρούσος ανακλήθηκε από την Κύπρο και τέθηκε σε περιορισμό κατ’ οίκο στην Αθήνα. Η ΕΟΚΑ Β’ ελεγχόμενη πλήρως από την Αθήνα ξαναρχίζει τα κτυπήματα και οι αρχές εξαπέλυσαν κυνηγητό στα στελέχη της και η κυβέρνηση της Λευκωσίας την κήρυξε παράνομη. Οι Τούρκοι έτριβαν τα χέρια τους και ετοιμάζονταν. Το Μάϊο του 1974 οι ΥΠΕΞ ΗΠΑ Κίσσινγκερ και Ρωσίας Γκρομύκο έφτασαν στην Κύπρο για δήθεν διευθέτηση της κρίσης του πετρελαίου, ο Μακάριος συναντήθηκε χωριστά και με τους δυο. Τον ίδιο μήνα υπογράφτηκε η συμφωνία ειρήνης μετά τον πόλεμο του Γιομ Κιπούρ όπου είχε ηττηθεί το Ισραήλ . Τι συμφωνήθηκε στη συνάντηση των δυο ΥΠΕΞ , πέραν από την ειρήνευση στη Μέση Ανατολή, κανείς δεν γνωρίζει, πάντως στον τύπο της εποχής κυκλοφορούσαν σενάρια για πιθανό πραξικόπημα στην Κύπρο.

Συνεχίζεται, το τρίτο και τελευταίο μέρος: Πραξικόπημα στην Κύπρο-Τουρκική εισβολή-Το τέλος της Τραγωδίας.