«ΤΑ ΑΓΙΑ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ» η κύρια επιγραφή και η μικρότερη «ΤΑ ΕΙCΟΔΙΑ THC ΘΕΟΤΟΚΟΥ», με κόκκινα βυζαντινά μεγαλογράμματα, είναι η ξεχωριστή μεταβυζαντινή εικόνα, του 17ου αιώνα, ιστορημένη από άγνωστο καλλιτέχνη, σε ξύλο, που βρίσκεται στο Εκκλησιαστικό Βυζαντινό Μουσείο Μυτιλήνης, στον αυλόγυρο του Ναού του Αγίου Θεράποντα. Είναι σκαφωτή-σκαμμένη με ύψος 41,5, πλάτος 39,5 και πά­χος 2,5 εκατοστά.

Τα Άγια των Αγίων χωρίζονταν από τα Άγια μ’ ένα παραπέτασμα, σύμφωνα με την Παλαιά Διαθήκη (σε μετάφραση): «Και θέλεις κάνει παραπέτασμα από βαθυγάλαζο και πορφυρόχρωμο και κόκκινο και ινδικό λινό ύφασμα κλωσμένο, με εργασία καλλιτεχνική· με χερουβείμ (ανώτατο τάγμα αγγέλων) να εί­ναι κατασκευασμένο. Και θέλεις κρεμάσει αυτό σε τέσσερες στύλους από σιττίμ περιτυλιγμένα με χρυσό· οι γάντζοι τους να είναι χρυσοί, πάνω σε τέσσερα ασημένια στηρίγματα. Και θέλεις κρεμάσει το παραπέτασμα με τις περόνες, για να φέρεις εκεί, μέσα στο παραπέτασμα, την κιβωτόν-κιβώτιο του μαρτυρίου· και το παραπέτασμα θα κάνει σ’ εσάς χώρισμα ανάμεσα στο άγιο και στο άγιο των αγίων. Και θέλεις απιθώσεις την εξιλαστήρια προσφορά πάνω στο κιβώτιο του μαρτυρίου στο άγιο των αγίων». (Έξοδος κστ΄, 31-34)
Τα Άγια των Αγίων ονομάζονταν: Αγιαστήρι, Άγιο αγιαστήρι, Άγιο, Άγια αγίων, Χρηματιστήρι. Είχαν μέσα τους: Την Κιβωτόν του Μαρτυρίου, το Ιλαστήρι, τα Χερουβείμ, το Χρυσό Θυμιατήρι, τη Στάμνα με το μάννα, τη θεόσταλτη τροφή, τη Ράβδο του Ααρών, το Αντίγραφο του βιβλίου του Νόμου, ο Θεός φανερωνόταν στα άγια των αγίων. Ο αρχιερέας δεν έμπαινε πάντοτε. Μόνος του μια φορά το χρόνο. Έμπαινε στα άγια των αγίων με την καθιερωμένη στολή, του αρχιερέα. Δεν έμπαινε χωρίς το αίμα του εξαγνισμού. Πρόσφερε θύμιασμα στα άγια των αγίων. Έκανε εξαγνισμό για το λαό. Οι ιερείς επιτρεπό­ταν να μπαίνουν μόνο για να ετοιμάσουν τα πράγματα για μετακίνηση. Άνοιξαν στο θάνατο του Χρι­στού. Τύπος του Ουρανού. Οι άγιοι έχουν το ανάστη­μα να μπαίνουν στ’ αληθινά άγια των αγίων (Παλαιά Διαθήκη).
Τα «Εισόδια της Θεοτόκου», στις 21 Νοέμβρη, είναι ανάμεσα στις Θεομητορικές γιορτές, που τιμάμε την Παναγία, την Υπεραγία Δέσποινα Θεοτόκο και αειπάρθενη Μαρία, τη Μητέρα του Ιησού Χριστού. Και την παρακαλούμε να μεσιτεύει στον Υιό της και Θεό μας, για τη σωτηρία μας.
Σύμφωνα με την παράδοση, οι γονείς της Θεοτόκου Ιωακείμ και Άννα, από ευγνωμοσύνη στο Θεό που αποκτήσανε παιδί, ενώ ήταν άτεκνοι, την παράδωσαν στο ναό του Σολομώντα, όπου έμεινε ωσότου μνηστεύτηκε τον δίκαιο Μνήστωρα-αρραβωνιαστικό της Ιωσήφ. Στην εικόνα «Εισόδια της Θεοτόκου» η «τριετίζουσα» τρίχρονη οδηγείται από τους γονιούς της στον αρχιερέα προφήτη Ζαχαρία, που στέκε­ται μπροστά στην Ωραία Πύλη, από το φράγμα του θυσιαστηρίου, κάτω από κιβώριο, ωραίο κουβούκλι και υποδέχεται την Παναγίτσα.



Όπως βλέπουμε την εικόνα από δεξιά ο αρχιερέ­ας γέροντας μακρυγένης προφήτης Ζαχαρίας, πατέρας του Ιωάννη Πρόδρομου και Βαφτιστή, στέκεται, μπροστά στην Ωραία Πύλη, σκύβει ελαφρά κι απλώνει τα χέρια στην λυγερόκορμη και μικρόσωμη Παναγίτσα, ντυμένη πράσινο ιμάτιο-φόρεμα, από πάνω κόκκινο χιτώνα, με τα χέρια σε δέηση. Γύρω στο κεφάλι κεκρύφαλο εσθήτα-κεφαλοπάνι γεμενί, και χρυσό στιγματισμένο φωτοστέφανο (στοιχείο αγιότητας). Τα κόκκινα, πλάι σε πράσινα, αρχιερατικά άμφια του Ζαχαρία, διακοσμημένα με ανθέμια, στολίδια σε σχήμα άνθους, ο ριχτός χιτώνας σε παράλληλες σειρές κόκκινα και μαύρα βυζαντινά μεγαλογράμματα. Κυ­ματιστά άσπρα μαλλιά και γένια, το βλέμμα του στοργικό. Στην αγιογράφηση, στο «Άνωθεν οι Προφήται» οι στίχοι του Ζαχαρία «Εγώ λυχνίαν επτάφωτον σε είδον· σου ο τόκος έδειξε σον θαύμα, κό­ρη». Στη μέση χορός από δέκα λαμπαδηφόρες παρθέ­νες, ντυμένες τα γιορτινά τους, βαστάνε λαμπάδες άσπρες αναμμένες. Ρόδινα, χαρούμενα, με λεπτά φώτα ή λάμματα, πιο λαμπροί τόνοι στο χρώμα, στο πλάσιμο του προσώπου, κορίτσια, με σιρίτια και κεκρύφαλα, κεφαλοπάνια. Τα χρωματιστά φορέματά τους διακοσμημένα με ανθέμια κι αστεράκια, δείγμα-σύμβολο αειπαρθενίας. Η πρώτη στο χορό, εξάρχουσα λαμπαδηφόρα, υποκλίνεται στο Ζαχαρία, με το αρι­στερό χέρι βαστά την άσπρη αναμμένη λαμπάδα και με το δεξί δείχνει την Παναγίτσα. Αριστερά στην εικόνα, στο ίδιο σωματομέγεθος με τον Ζαχαρία, οι γονείς της Παναγίτσας, η δίκαια μητέρα αγία Άννα και δίπλα της ο πατέρας Ιωακείμ, με γιορτινά χρωματιστά φορέματα, τα χέρια σε δέηση ή δείχνουν να προχωρήσει στον γέροντα αρχιερέα. Όλοι φοράνε σανδάλια στα πόδια, εκτός από τον Ιωακείμ που εί­ναι γυμνοπόδαρος. Τα πρόσωπα της πομπής, της σύνθεσης, πατάνε σε βυσσινί δάπεδο με κυματισμούς. Πίσω από τα πρόσωπα της σύνθεσης ξεχωρίζει πα­λαιοχριστιανικό τέμπλο, σε χρωματισμό όχρας με άσπρα στολίδια.
Πάνω από την Ωραία Πύλη και τον Ζαχαρία σκά­λα με πολλά «σκαλούνια», σκαλοπάτια, οδηγούν στην κορυφή, όπου η Παναγίτσα κάθεται σε θρόνο, στ’ Άγια των Αγίων, στο ιερό, στο ωραίο τετρακιόνιο κιβώρι-κουβούκλι. Φορά τα ίδια ρούχα με κεκρύφαλο και τα χέρια να δεχτεί προσφορά. Κάτω από το κιβώρι πετά ο αρχάγγελος Γαβριήλ, την ευλογεί με σταυρό που βαστά στο δεξί χέρι, ενώ με το αριστε­ρό προσφέρει αρτίδιο-ψωμάκι για τροφή στην Πανα­γίτσα. Είναι το μάννα.
Απέναντι βυζαντινό ορθογώνιο κτήριο με κολόνες και παράθυρο, όπου πίσω από κουρτίνα μια μικρόσωμη γυναικεία φιγούρα παρακολουθεί τα «δρώμενα» στο ναό. Ανάμεσα στη σκάλα και στο βυζαντινό κτήριο, φουντωτό καταπράσινο δέντρο, απ’ όπου κρέμεται κοκκινόχρωμη αιώρα-κούνια, κρεμαστή κλίνη, δεμένη η μια άκρη στο δέντρο κι η άλλη στην κολόνα του κουβουκλίου. Ακριβώς ανάμεσα στο δέντρο και στο κιβώρι κόκκινη μεγαλογράμματη επιγραφή «ΤΑ ΑΓΙΑ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ» και μια άλλη, πάνω από το παλαιοχριστιανικό τέμπλο «ΤΑ ΕΙCΟΔΙΑ ΤΗC ΘΕΟΤΟΚΟΥ». Ο κάμπος-φόντο χρυσός. Πάνω από τις Παναγί­τσες κόκκινα μονογράμματα MP.ΘΥ. Γύρω στα κεφάλια Ζαχαρία, Παναγίτσας, Ιωακείμ, Άννας και αγγέλου χρυσά φωτοστέφανα κεντημένα.
Κάτω από την κεντρική σύνθεση, σε στενή ζώνη που χωρίζεται με χρυσή ταινία, στηθάρια τριών αγίων. Οι άγιοι Σάββας και Συμεών βαστούν τριτρουλλωτή μοναστηρίσια εκκλησιά κι ο άγιος Χα­ραλάμπης με τ’ αριστερό χέρι βαστά ευαγγέλιο και με το δεξί ευλογεί. Φοράν ιερατικά άμφια, χρυσά φωτοστέφανα, κι άσπρες βυζαντινές επιγραφές ανά­μεσα τους: «Ο ΑΓΙΟΣ ΣΑΒΒΑΣ εκ της Σερβίας», «Ο ΑΓΙΟΣ ΣΗΜΕΩΝ» και «Ο ΑΓΙΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΗΣ». Γύρω από την εικόνα κόκκινη ταινία και διακοσμητική λου­ρίδα με ασημένια φυτικά στολίδια πάνω σε γαλά­ζιο και κόκκινο περίγραμμα. Από τη συλλογή του Μητροπολιτικού Οίκου.
"ΤΑ ΗCΟΔΙΑ ΤΗΣ ΘΚΥ» είναι ζωγραφισμένα σε διάχωρο, σε σχεδόν μικρογραφία, και σε άλλη εικό­να του μουσείου, που προέρχεται από τον ιερό ναό του Αγίου Αντωνίου Τρίγωνα. Σ’ αυτή, η Παναγίτσα μικρόσωμη στέκεται μπροστά σε τρουλλαία εκκλησιά και την υποδέχεται ο Ζαχαρίας με αρχιερατική στολή και δεσποτική μίτρα στο κεφάλι. Βαστά αναμμένη λαμπάδα. Πίσω της οι γονείς της και κατόπι ο χορός με τις λαμπαδηφόρες παρθένες. Με άσπρα βυζαντινά μεγαλογράμματα η εικόνα περιλαμβάνει: «Η ΥΠΑΠΑΝΤΗ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ», οι άγιοι Κοσμάς, Δαμια­νός, Χαράλαμπος, Σπυρίδων, Ανδρέας και Φίλιππος, και οι αρχιεράρχες Νικόλαος, Γρηγόριος, Χρυσόστο­μος, Βασίλειος και Αθανάσιος.
Μια λαϊκή ακόμα εικόνα «Τα Εισόδια της Θεοτόκου», είναι στο μουσείο από εκκλησιά στο Πέραμα.
Στη Λέσβο υπάρχουν δυο μοναστήρια, αφιερωμένα στα «Εισόδια της Θεοτόκου». Η γυναικεία μονή Περιβολής, κοντά στην Άντισσα. Υπαγόταν στη μονή Κρεκόπου, κι ανακαινίστηκε το 1605 (;). Η μονή κοντά στην Ανεμότια. Αναφέρεται σε φιρμάνι του 1806 και σήμερα είναι μετόχι της μονής Λειμώνος. Ενοριακοί ναοί «Εισόδια της Θεοτόκου» λειτουρ­γούν στη Θερμή, στο Μανταμάδο (παρεκκλήσι) και ξωκκλήσια στα χωριά: Βατούσα, Χίδηρα, Άντισσα και Παράκοιλα.
Ξεκαθάρισμα: Η χρονολόγηση στις εικόνες έγινε υπεύθυνα από το Μουσείο, με επιγραφές-πινακίδες κάτω από αυτές. Όμως, ο βυζαντινολόγος καθηγητής Γεώργιος Γούναρης στο σύγγραμμα του «Μεταβυζαντινές τοιχογραφίες στη Λέσβο (16ος-17ος αι.)» παρατηρεί. Οι εικόνες του 13ου, 14ου και 15ου αιώνα που διατηρούνται μέχρι σήμερα στο νησί είναι ελάχιστες και χωρίς αμφιβολία έχουν φιλοτεχνηθεί εκτός Λέσβου, στην Κωνσταντινούπολη ή τη Θεσσαλονίκη. Στη σελίδα 231 σημειώνει: «Βλ. πρόχειρα Η. Βακιρτζή “Θησαυροί της Λέσβου” εικ.σ.15-21. Το κείμενο που συνοδεύει τις άριστες εικόνες του βιβλίου είναι πρόχειρο και αγνοεί την υπάρ­χουσα για μερικές απ’ αυτές βιβλιογραφία, με απο­τέλεσμα αρκετές από τις χρονολογήσεις να είναι αυθαίρετες και φυσικά λανθασμένες.» Με τις γνώ­σεις που έχω από τον αξέχαστο μεγάλο δάσκαλό μου Φώτη Κόντογλου κι από τη μαθήτευσή μου στο εργαστήρι βυζαντινής τέχνης κι αγιογραφίας, στο Μουσείο Μπενάκη της Αθήνας, κάνω την αισθητική και μόνο καλλιτεχνική παρουσίαση στις εικόνες.