Η πορεία ενός έργου τέχνης μέσα στο χρόνο χωρίζεται σε τρία στάδια: γέννηση, ζωή και θάνατος. Το αντικείμενο κατασκευάζεται από το δημιουργό του, εκτίθεται ή αποθηκεύεται και καθ’ όλη τη διάρκεια της «χρήσης» του, υπόκειται σε ποικίλους μηχανισμούς φθοράς. Ο ρόλος του συντηρητή είναι να επιμηκύνει τη ζωή του έργου και να αποκλείσει το ενδεχόμενο του θανάτου, εξασφαλίζοντας την πολιτιστική κληρονομιά της κάθε περιοχής. Οι συντηρητές Τάκης Γούτος και Μαρία Μουρκογιάννη, από τη δεκαετία του ’80 έχουν ξεκινήσει σταδιακά εργασίες σε διάφορα βυζαντινά και νεώτερα μνημεία της Λέσβου. Τους συναντήσαμε πριν από λίγες μέρες και μας μίλησαν για τη σημασία της σωστής συντήρησης των μνημείων, κρούοντας παράλληλα τον κώδωνα του κινδύνου για αρκετούς ναούς της Λέσβου, όπου οι ίδιοι έχουν διαπιστώσει αυθαίρετες επεμβάσεις.

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ
στη ΒΑΓΓΕΛΙΩ ΧΡΗΣΤΙΔΟΥ

Κύριε Γούτο και κυρία Μουρκογιάννη*, δουλεύετε πολλά χρόνια στο αντικείμενο της συντήρησης έργων τέχνης. Συντήρηση σημαίνει «επισκευή» του έργου;
«Όχι. Σκοπός των εργασιών συντήρησης είναι η παρουσίαση του έργου τέχνης με τρόπο που να αναδεικνύει τα αυθεντικά του χαρακτηριστικά. Είναι επιθυμητή η βελτίωση της αναγνωσιμότητάς του, έτσι ώστε το αυθεντικό να διακρίνεται από το μεταγενέστερο, το παλιό να ξεχωρίζει από το νέο. Δεν επιτρέπεται η επισκευή των φθαρμένων τμημάτων χρησιμοποιώντας την τεχνική με την οποία κατασκευάστηκε το αντικείμενο. Η αποκατάσταση του έργου γίνεται με μεθόδους και υλικά διαφορετικά από τα πρωτότυπα. Η αντιστρεψιμότητα των υλικών, η δυνατότητα δηλαδή να αφαιρεθεί στο μέλλον αντικείμενο ή υλικό ώστε να επανέλθει στην προηγούμενη κατάστασή του, είναι απαράβατη αρχή της συντήρησης έργων τέχνης.»
Όταν λείπει ένα ζωγραφικό τμήμα από ένα έργο, ο συντηρητής το ξαναζωγραφίζει;
«Οι συμπληρώσεις γίνονται με μια τεχνική που εξασφαλίζει τη διάκρισή τους από την αυθεντική ζωγραφική του έργου, ώστε να ξεχωρίζει το νέο από το παλιό.»
Ποια δουλειά σας πάνω στο νησί θεωρείτε πιο σημαντική;
«Το εσωτερικό του Αγίου Θεράποντα. Κράτησε τρία χρόνια και δουλεύτηκε με πολλή λεπτομέρεια, δεν επιτρέψαμε να αλλάξει το παραμικρό. Και δεξιά, πάνω ψηλά, έχουμε αφήσει αρκετούς “μάρτυρες”, κομμάτια δηλαδή που δείχνουν πώς ήταν όταν ξεκίνησε η συντήρηση και πώς έχει καθαριστεί. Ο ναός έχει πανέμορφες παραστάσεις, το ρετούς σε όλες έγινε με πολύ μεγάλη λεπτομέρεια, χωρίς επιζωγράφιση πουθενά. Έτσι, ο ναός έχει παραμείνει ουσιαστικά στην αρχική του φάση. Σημαντική, επίσης, ήταν η δουλειά που κάναμε με τις τοιχογραφίες που βρέθηκαν από ανασκαφή της Κ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων, που εκτίθενται στο Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο της Μυτιλήνης, όπως και με τις οροφογραφίες που βρίσκονται στο κτήριο που στεγάζεται η Κ΄ ΕΠΚΑ.»

Οι αυθαιρεσίες στους ναούς της Λέσβου
Πόσο σημαντικά είναι τα μνημεία της Λέσβου για τα μάτια ενός συντηρητή;
«Η Λέσβος έχει πολλά σημαντικά μνημεία. Έχει πολλά αρχοντικά, τα περισσότερα από τα οποία είναι διακοσμημένα με τοιχογραφίες και οροφογραφίες, με παραστάσεις πάρα πολύ ωραίες. Πέρα από αυτό, διαθέτει και πολλούς και σημαντικούς ναούς, με σημαντικές αντίστοιχα τοιχογραφίες. Δυστυχώς, όμως, συντήρηση σωστή δε γίνεται στα μνημεία του νησιού και ειδικά στις εκκλησίες, κι έτσι καταστρέφεται η πολιτιστική μας κληρονομιά.»
Γίνονται δηλαδή εργασίες που δεν πληρούν τις προδιαγραφές;
«Ακριβώς. Η σωστή διαδικασία για όποιον θέλει να κάνει επεμβάσεις σε μια εκκλησία είναι το να ζητήσει από το Υπουργείο Πολιτισμού να γίνει πρώτα μια μελέτη μέσα στο ναό και από εκεί και ύστερα αυτή να πάει για έγκριση, αν όχι να συγκεντρωθούν τα επιπλέον στοιχεία που μπορεί να χρειάζεται μέχρι να εγκριθεί. Μετά την έγκριση, η μελέτη δίνεται στους συντηρητές για να κάνουν την εκτέλεση. Οι τελευταίοι πρέπει να έχουν κατάρτιση στο αντικείμενο. Εδώ στο νησί, δυστυχώς, πολλοί αναθέτουν τέτοιες εργασίες σε άσχετους επαγγελματίες. Αποτέλεσμα το να έχουν καταστραφεί αυτήν τη στιγμή πολλές εκκλησίες.»
Μπορείτε να μας αναφέρετε κάποια παραδείγματα;
«Μπορούμε να αναφέρουμε χαρακτηριστικά την περίπτωση του τέμπλου της Αγίας Φωτεινής στη Συκαμνιά. Πριν από λίγες μέρες που βρεθήκαμε εκεί για να παρακολουθήσουμε τη λειτουργία, είδαμε με έκπληξη ότι το τέμπλο και ο άμβωνας του ναού έχουν επιχρωματιστεί με μια διαφορετική τεχνική από την προϋπάρχουσα, πράγμα που απαγορεύεται. Η νέα αυτή τεχνική είναι απομίμηση μαρμάρου λευκού χρώματος, που αλλάζει όλη την όψη του τέμπλου και του άμβωνα, ενώ η προϋπάρχουσα τεχνική ήταν η ονομαζόμενη “του χτενιού” στους ταμπλάδες του άμβωνα, καθώς και στο άνω μέρος του τέμπλου, σε χρωματισμό καφέ, με ευδιάκριτες τις γραμμές που δημιούργησε το χτένι. Υπάρχει φωτογραφικό υλικό όπου διακρίνονται καθαρά οι γραμμές του χτενιού και η προϋπάρχουσα τεχνική. Όλα αυτά εξαφανίστηκαν. Επίσης, ο γύψινος διάκοσμος που κοσμεί τις τοιχογραφίες έχει χρωματισθεί με ποικιλία χρωμάτων, ενώ ο προϋπάρχων χρωματισμός ήταν πάντοτε λευκός. Υπάρχει φωτογραφικό υλικό και του προϋπάρχοντος χρωματισμού. Εδώ βλέπουμε ότι έχουν καταπατηθεί όλες οι θεμελιώδεις αρχές της συντήρησης που έχουν ορίσει διεθνείς οργανισμοί όπως το Διεθνές Συμβούλιο Μνημείων (ICOMOS), που ορίζει ότι η συντήρηση έχει ως στόχο τη διατήρηση και αποκάλυψη των ιστορικών αξιών του μνημείου-έργου τέχνης και βασίζεται στο σεβασμό προς την αρχική του υπόσταση και τα αυθεντικά του στοιχεία.»

«Ευθύνονται οι ιερείς»
Ποιος ευθύνεται για την κατάσταση αυτή;
«Για μας, πρώτα απ’ όλα την ευθύνη για τις παρατυπίες στη συντήρηση μιας εκκλησίας την έχει ο ιερέας. Οι ιερείς πρέπει να γνωρίζουν ορισμένα πράγματα. Αντιθέτως, αντιδρούν σε όσα λένε οι αρμόδιοι, έχουν την εντύπωση ότι γνωρίζουν καλύτερα τα πράγματα. Έτσι, βλέπουμε τελευταία εργασίες που δεν έχουν πάρει άδεια από το Υπουργείο Πολιτισμού, να αλλάζουν την τεχνική που έχει χρησιμοποιηθεί στους ναούς.»
Έχετε συναντήσει ανάλογες παρεμβάσεις και σε νεώτερα μνημεία της Λέσβου;
«Για να είμαστε ειλικρινείς, δε θυμόμαστε να έχουμε δει κάτι τέτοιο. Σε άλλα μέρη το έχουμε συναντήσει, όπως για παράδειγμα στη Σύρο. Και σε αυτή την περίπτωση ισχύει ότι δεν μπορείς να αλλάξεις ούτε μια γραμμούλα. Όσον αφορά στους βυζαντινούς ναούς, όμως, αυτό που γίνεται εδώ δεν το έχουμε δει αλλού. Δεν υπάρχει συχνά καμμία τεκμηρίωση του τι έγινε και γιατί, πότε ξεκίνησε και πότε τελείωσε,»
Με τη 14η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων έχετε έρθει σε επαφή; Δεν υπάρχουν κυρώσεις για τις αυθαίρετες επεμβάσεις;
«Βεβαίως και υπάρχουν κυρώσεις. Αν παρέλθουν, όμως, κάποια χρόνια, δεν μπορούν να κάνουν τίποτα οι αρμόδιες υπηρεσίες, αφού όλα παραγράφονται. Οι άνθρωποι της ΕΒΑ - όπως και των υπόλοιπων εφοριών αρχαιοτήτων του νησιού - κάνουν έναν τρομερό αγώνα να διατηρήσουν την πολιτιστική κληρονομιά. Δεν προλαβαίνουν, όμως, να επέμβουν σε όλες τις περιπτώσεις, αφού δεν έχουν πάντα εγκαίρως εικόνα τού τι γίνεται. Κατά τη γνώμη μας, πάντως, θα πρέπει να εξετασθεί και η περίπτωση της Παναγίας της Αγιάσου, αλλά και τα Εισόδια της Θεοτόκου στη Θερμή.»
Έχετε διαπιστώσει κι εκεί παρατυπίες;
«Εμείς έχουμε κάνει τη μελέτη για το ναό της Θερμής. Κατατέθηκε και δόθηκε έγκριση από το Υπουργείο. Είχαμε ζητήσει και πήραμε την υπόσχεση ότι δε θα μπουν μέσα άσχετοι επαγγελματίες, αλλά άνθρωποι που έχουν πείρα και άδεια ασκήσεως επαγγέλματος συντηρητή αρχαιοτήτων, με αριθμό μητρώου. Οι εργασίες ξεκίνησαν, αλλά όταν ρωτήσαμε το Υπουργείο Πολιτισμού σχετικά με τα δύο άτομα που ανέλαβαν τις εργασίες, η απάντηση που πήραμε είναι πως δεν είναι γραμμένοι στα μητρώα, ο ένας μάλιστα από αυτούς είναι ελαιοχρωματιστής στη Μυτιλήνη. Πώς είναι δυνατόν να γίνονται εργασίες συντήρησης στο ναό με αυτά τα δεδομένα και ποιος θα κάνει επίβλεψη σε αυτούς που τις πραγματοποιούν; Αυτό αναρωτιόμαστε. Οι ιερείς πρέπει να τα ξέρουν αυτά τα πράγματα. Πόσο μάλλον το Εκκλησιαστικό Συμβούλιο, που δίνει την άδεια να γίνουν τέτοιες επεμβάσεις. Πώς αλλιώς θα κρατήσουμε την πολιτιστική κληρονομιά, όπως θέλουμε να την κρατήσουμε;»
 
* Ο Τάκης Γούτος και η Μαρία Μουρκογιάννη έχουν τελειώσει τη Σχολή Καλών Τεχνών στη Ρώμη και στη συνέχεια το Ινστιτούτο Συντήρησης Έργων Τέχνης στη Φλωρεντία. Έχουν ασχοληθεί με τη συντήρηση από τη δεκαετία τού ’80 μέχρι σήμερα, με έργα σε διάφορα μέρη της Ελλάδας.